Χρίστος Παπαδόπουλος: «Η ελληνική γλώσσα στην Αίγυπτο»

Με αριθμό φύλλου 1384 και ημερομηνία 24 Απριλίου 2017, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως η Κοινή Υπουργική Απόφαση για την καθιέρωση της Παγκόσμιας Ημέρας της Ελληνικής Γλώσσας. Μια ιδέα της Ομογένειας της Ιταλίας που ξεκίνησε πριν λίγα χρόνια κατάφερε να γίνει μια παγκόσμια Ελληνική γιορτή. Επίσημη Παγκόσμια ημέρα Ελληνοφωνίας ορίστηκε η 9η Φεβρουαρίου, ημέρα που τιμούμε τη μνήμη του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού.

Γράφει ο Χρ. Παπαδόπουλος, δάσκαλος, στιχουργός, ποιητής, συγγραφέας και Διευθυντής του ΕΠΚΚ

«Μήγαρις* έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;» αναρωτιέται ο ποιητής τοποθετώντας παρατακτικά στην πρόταση του «ελευθερία και γλώσσα» αναδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό πόσο αλληλένδετες είναι οι έννοιες. Η έλλειψη της μιας αποτελεί κίνδυνο για την άλλη. Η γλώσσα είναι στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητας και η ελευθερία εξασφαλίζει την ιστορική μας συνέχεια. Οι Έλληνες πάλεψαν και για τα δύο ανά τους αιώνες. Η γλώσσα του Ομήρου και της φιλοσοφίας, του αρχαίου θεάτρου και των επιστημών, της Καινής Διαθήκης και των Βυζαντινών Υμνογράφων, του Σολωμού και του Μακρυγιάννη, του Παπαδιαμάντη και του Βιζυηνού, του Σεφέρη και του Ελύτη αλλά και η γλώσσα του Τσίρκα και του Καβάφη, με τα αιγυπτιώτικα ίχνη, που την κατέστησαν τόσο ξεχωριστή ανά τον κόσμο.

Η Ελληνική γλώσσα στην Αίγυπτο έχει βέβαια μακραίωνη ιστορία. Η εξάπλωση του ελληνισμού την ελληνιστική περίοδο ως συνέπεια του δεύτερου ελληνικού αποικισμού καθιέρωσε την ελληνιστική κοινή, δηλαδή τα απλοποιημένα ελληνικά ως κυρίαρχη γλώσσα σε όλη την ανατολική Mεσόγειο, τη διεθνή γλώσσα της εποχής αυτής. Στο ελληνιστικό βασίλειο των Πτολεμαίων της Αιγύπτου η διοίκηση χρησιμοποιούσε την ελληνική ως επίσημη γλώσσα και όποιος επιθυμούσε να ανέλθει υψηλές διοικητικές θέσεις έπρεπε να γνωρίζει ελληνικά. Σε παλιά κείμενα από παπύρους του 3ου αιώνα π.Χ. αναφέρεται πως πολλοί ιθαγενείς γνώριζαν την ελληνική γλώσσα, όχι μόνο εκείνοι που κατείχαν ανώτατες διοικητικές θέσεις, αλλά  και οι ιερείς και γραμματείς επίσης, που κατά βάση ήταν, υποτίθεται, οι θεματοφύλακες της τοπικής γλώσσας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Μανέβων, Αιγύπτιος Ιερέας και συγγραφέας την εποχή του Πτολεμαίου του Φιλαδέλφου (260 π.Χ.) που συνέγραψε την Ιστορία της Αιγύπτου στα Ελληνικά. Δεν περιορίστηκε όμως η χρήση των Ελληνικών στα επίσημα και στα επιστημονικά γραπτά αλλά χρησιμοποιήθηκε και από ντόπιους λογοτέχνες της εποχής, όπως ο Ισίδωρος που έγραψε στα ελληνικά τέσσερα ποιήματα για την Ίσιδα. Επίσης το έργο «Απολογία κεραμέως» είναι γραμμένο στην ελληνική γλώσσα παρόλο που θεωρείται εθνική διαμαρτυρία κατά των ξένων κατακτητών. Ελληνικά γυμνάσια υπήρχαν και στις τρεις μεγάλες πόλεις (Ναύκρατις, Αλεξάνδρεια, Πτολεμαΐδα) αλλά και σε άλλα σημεία της επικράτειας. Η ελληνική γλώσσα που γοήτευσε τους Αιγυπτίους συνέχισε να είναι η επίσημη γλώσσα της Αιγύπτου και στα χρόνια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, μέχρι την αυτοκρατορία του Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ), προφανώς γιατί οι Ρωμαίοι βλέποντας την παγιωμένη κυριαρχία των Ελληνικών στην αστική τάξη της Αιγύπτου δεν μπήκαν  καν στον  κόπο να τα αλλάξουν. Η Ελληνική γλώσσα θα δεχθεί το τελειωτικό χτύπημα από την επέλαση των Αράβων και της Ισλαμικής θρησκείας  τον 7ο αιώνα και θα εξοβελιστεί από τα λεξιλόγια της Αιγύπτου, αφήνοντας έντονα όμως τα σημάδια της στη Κοπτική Γλώσσα – το αλφάβητο  της οποίας αποτελεί τροποποιημένη μορφή του ελληνικού αλφάβητου- και  την μερική χρήση της στην εκκλησιαστική υμνολογία.

Στην χαμένη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας επίσης είχε συσσωρευτεί όλη η γνώση της εποχής και πολλά ελληνικά έργα είχαν αντιγραφεί σε παπύρους. Μετά την καταστροφή της Βιβλιοθήκης τα χειρόγραφα, όσα επιβίωσαν από την καταστροφή, άλλα στάλθηκαν στη Ρώμη, άλλα βρέθηκαν στην κατοχή μοναστηριών και κατόπιν στις βιβλιοθήκες του Βυζαντίου, οι οποίοι τα διέσωσαν και αντέγραψαν από πάπυρους σε περγαμηνές.

Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα που αφορά στη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τα Εβραϊκά στα Ελληνικά, έγινε επίσης στην Αλεξάνδρεια, αποσπασματικά από το 3ο ως τον 2ο αιώνα προ Χριστού και αποτελεί το πολυτιμότερο έργο στην ιστορία των μεταφράσεων καθώς είναι αναπόσπαστο κομμάτι όλων των βιβλικών μελετών.

Ο Μωχάμεντ Άλι, ο ιδρυτής της Νέας Αιγύπτου, γεννημένος στην Καβάλα, ερχόμενος με στρατιωτική αποστολή στην Αίγυπτο το 1801 κατάφερε να αναγνωριστεί το1805 από την Οθωμανική αυτοκρατορία ως διοικητής της Αιγύπτου. Τον ακολούθησαν Έλληνες φίλοι του που κάλεσε για να βοηθήσουν στην ανάπτυξη της Αιγύπτου και μαζί με τους μεγάλους εμπόρους άρχισαν να έρχονται και οι εξειδικευμένοι εργάτες. Διάφοροι ιστορικοί παράγοντες όπως η ελληνική χρεοκοπία στο τέλος του 19ου αιώνα αλλά και η Μικρασιατική καταστροφή κ.α συντελούν στην δημιουργία ισχυρών ελληνικών παροικιών σε διάφορες περιοχές της Αιγύπτου με κορωνίδες τις κοινότητες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου. Στην Αλεξάνδρεια του 19ου και του 20ου αιώνα άνθισε ένα μεγάλο μέρος της Ελληνικής Λογοτεχνίας από τους Αιγυπτιώτες λογοτέχνες και τις Αιγυπτιώτικες εκδόσεις καθώς και ο Ελληνικός τύπος και των δύο παροικιών γνώρισε ημέρες δόξας. Οι περισσότεροι Αιγύπτιοι της εποχής ερχόμενοι σε επαφή με το ελληνικό στοιχείο άρχισαν να μαθαίνουν ελληνικές λέξεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι ελληνικές ατάκες και τα ελληνικά τραγούδια στις ταινίες του παλιού Αιγυπτιακού κινηματογράφου. Η είσοδος της Αλεξάνδρειας αναγραφεί τ όνομα της πόλης σε αραβικά και Ελληνικά και η εμπορική ανάπτυξη των Αιγυπτιωτών φέρνει ελληνικά ονόματα και επιγραφές στους εμπορικούς δρόμους και σε προϊόντα της Αιγύπτου.  Οι ελληνικές κοινότητες μετά την έξοδο των Αιγυπτιωτών συνεχίζουν τον ιερό αγώνα της διατήρησης των Ελληνικών σχολείων και της ελληνικής εκπαίδευσης των παιδιών τους, αγώνας που εντείνεται τα τελευταία χρόνια με την Ελληνική Κοινότητα Καΐρου, που διαχειρίζεται την Αχιλλοπούλειο Σχολή πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, νηπιαγωγείο- δημοτικό, να τον έχει αναδείξει ως προτεραιότητα της για το 2020.  Το ίδιο ενδιαφέρον δείχνει και η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας στα αμιγή σχολεία της, Τοσίτσειο και Πρατσίκειο. Παράλληλα τα Ελληνικά, Αρχαία και Νέα, διδάσκονται σχεδόν σε όλα τα Πανεπιστήμια της Αιγύπτου. Στα Πανεπιστήμια του Καΐρου και Αλ Αζχαρ δημιουργήθηκαν Τμήματα Νεοεληνικής Φιλολογίας που λειτουργούν παράλληλα με όλα τα άλλα τμήματα Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών σε διάφορες περιοχές της χώρας. Σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας και την Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρειας λειτουργεί το Κέντρο Ελληνιστικών Σπουδών, που ιδρύθηκε το 2008, μια ιδιωτική πρωτοβουλία της οικογένειας Βαρδινογιάννη, με προοπτική να αναπτυχθεί κι άλλο, προσφέροντας σπουδές διδακτορικού επιπέδου στο πεδίο των ελληνιστικών σπουδών. Στο Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας αρχίζει να λειτουργεί πάλι η Πατριαρχική Σχολή Άγιος Αθανάσιος για τη διδασκαλία των Ελληνικών σε σπουδαστές θεολογίας των αφρικανικών χωρών.

Το Ίδρυμα Άμπετ, υπεύθυνο για την Αμπέτειο Σχολή Καΐρου,  δευτεροβάθμιας  εκπαίδευσης των ελληνόπαιδων,  ανακοίνωσε πως θα εντάξει τα Ελληνικά ως ξένη γλώσσα στα αραβόφωνα / αγγλόφωνα σχολεία του, ενώ υπάρχουν σχέδια διαφόρων φορέων για  τη δημιουργία τμημάτων ανώτατης εκπαίδευσης. Στο Παράρτημα του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στην Αλεξάνδρεια λειτουργεί Τμήμα Ελληνικής Γλώσσας με περίπου ογδόντα μαθητές και στο Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο Καΐρου, που λειτουργεί υπό την αιγίδα της Ελληνικής Πρεσβείας στο Κάιρο και της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου, επίσημα αναγνωρισμένο από το Υπουργείο Παιδείας, λειτουργούν τμήματα ελληνικής γλώσσας καθώς και μητρικής, για τα ελληνόπουλα που φοιτούν σε ξενόγλωσσα σχολεία. Στην αρχή της φετινής σχολικής χρονιάς εγγράφηκαν στο Ε.Π.Κ.Κ. 170 περίπου μαθητές σε όλα τα επίπεδα της Ελληνικής γλώσσας. Τα δύο Πολιτιστικά Κέντρα λειτουργούν επίσης ως επίσημα εξεταστικά κέντρα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, σε Κάιρο και Αλεξάνδρεια αντιστοίχως, για τις εξετάσεις του κρατικού πιστοποιητικού γλωσσομάθειας. Πανεπιστήμια, δημόσιοι και ιδιωτικοί  φορείς εκπαίδευσης της Ελλάδας προσφέρουν υποτροφίες όλων των επιπέδων σε Αιγύπτιους φοιτητές καθώς και υποτροφίες Ελληνικής Γλώσσας και Ελληνικού Πολιτισμού.

Γράφει ο Νομπελίστας ποιητής μας, Οδυσσέας Ελύτης, στο ποίημα του Άξιον εστί:

«Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική

το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου…»

Και η Αίγυπτος είναι μια από αυτές τις αμμουδιές αφού, στην Οδύσσεια, ο Όμηρος μας διηγείται πως ο Μενέλαος, στην επιστροφή από την Τροία, βρέθηκε αρχικά στην Κρήτη και μετά στην Αίγυπτο, όπου παρέμεινε μια πενταετία. Έχουμε κάθε λόγο λοιπόν να γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα για την Ελληνική Γλώσσα στην Αίγυπτο και να την αφιερώνουμε σε όλους τους εμπλεκόμενους, δηλαδή φορείς Ελλάδας και Αιγύπτου, εκπαιδευτικούς και μαθητές όλων των επιπέδων, που συμβάλλουν ο καθένας με τον τρόπο που μπορεί σ΄ αυτήν την ιερή προσπάθεια. *Μήγαρις= μήπως τάχα.

*Το άρθρο αποτελεί προδημοσίευση από το “Νέο Φως”, την εφημερίδα της Ε.Κ.Κ που θα κυκλοφορήσει στις 10 Φεβρουαρίου 2020.