Προλήψεις και οιωνοί της Πρωτοχρονιάς

Πρωτοχρονιάτικες Δοξασίες: Κοντά στις ποικίλες ευχές για τη νέα χρονιά και τις έμμετρες ευχές που σχηματοποιήθηκαν στα κάλαντα παρεισέφρησαν στο πέρασμα του χρόνου διάφορες προλήψεις και δοξασίες που αρκετές φορές έχουν τοπικό χαρακτήρα, ενώ οι ρίζες τους πιθανώς να φθάνουν στην αρχαιότητα και το μεσαίωνα.

Με οδηγό ένα σχετικό κείμενο το 1963, ας δούμε κάποιες από αυτές που εμπίπτουν πλέον στον τομέα της ελληνικής λαογραφίας.

Έτσι, μεγάλη σημασία έχει για κάποιους το λεγόμενο ¨ποδαρικό¨, δηλαδή το ποιός θα μπει πρώτος στο σπίτι την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Όσοι θεωρούνται ¨γρουσούζηδες¨ φυσικά και αποκλείονται αυτόματα, ενώ προτιμάται είτε ένα μικρό παιδί, είτε ένας νέος ή νέα που πριν περάσει την είσοδο πατά πρώτα στη στάχτη, ώστε έτσι να γίνει στάχτη, να χαθεί δηλαδή το κακό που τυχόν έφερνε μαζί του. Σε πολλά μέρη δε, επικρατούσε η συνήθεια το πρωί της Πρωτοχρονιάς να μη δέχονται κανένα συγγενή ή φίλο, αν προηγουμένως δεν έκανε ο παπάς τον αγιασμό. Επίσης, ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στις πράξεις της πρώτης μέρας του χρόνου, αφού αυτές θα χαρακτηρίσουν όλη την περίοδο. Έτσι, αποφεύγονται ο δανεισμός χρημάτων και οι καυγάδες.

Τη νύχτα της παραμονής της Πρωτοχρονιάς τα κορίτσια έβαζαν ένα κομμάτι ψωμιού κάτω από το μαξιλάρι τους, με την πεποίθηση πως θα δουν στ΄ όνειρο τους το μέλλοντα σύζυγο τους. Αλλού, νέοι και νέες έριχναν στη πρώτη φωτιά που άναβαν οι δικοί τους την ημέρα της Πρωτοχρονιάς φύλλο ελιάς, το οποίο πριν σάλιωναν, ενώ παράλληλα σκέπτονταν το όνομα του προσώπου που αγαπούσαν. Έτσι, αν το φύλλο ¨έσκαζε¨, έκανε δηλαδή θόρυβο, τότε θα ευοδώνονταν κι οι πόθοι τους.

Σε άλλα μέρη, τα μεσάνυχτα της αλλαγής του χρόνου πατέρας και παππούς έβγαιναν στο δρόμο και κοίταζαν τον ουρανό. Αν ήταν ξαστεριά, έμπαιναν μέσα και έλεγαν στους δικούς τους πως ο ουρανός είναι καθαρός και γεμάτος αστέρια, κι άρα θα είχαν καλό ¨μαξούλι¨, δηλαδή καλή σοδιά. Ο καματερός (μεταξοσκώληκας) θα πήγαινε καλά και θα είχαν μπερεκέτι (αφθονία) από κουκούλια.

Σε τόπους με ανεπτυγμένη την κτηνοτροφία, την παραμονή του νέου έτους η νοικοκυρά κατέβαινε στο κατώγι, στο στάβλο, και περιποιούταν τα ζώα, δίνοντας τους πολύ τροφή λέγοντας  “Άι Βασίλη να μας τα φυλάξεις, κι όπως θα ξημερώσουν χορτάτα, έτσι να μας δώσουν μπόλικο κρέας και γάλα όλη τη χρονιά.”

Στα νησιά και τα παραθαλάσσια μέρη, το ξημέρωμα της Πρωτοχρονιάς ρίχνουν ένα κανάτι γεμάτο νερό στη θάλασσα, το οποίο μετά γεμίζουν με θαλασσινό νερό και μ΄ αυτό ραντίζουν το σπίτι. Παράλληλα, παίρνουν μια μικρή πέτρα από την ακρογιαλιά και τη βάζουν μέσα στο ζυμάρι. Αυτό αποσυμβολικά σημαίνει πως ρίχνοντας στη θάλασσα το γλυκό νερό – κάτι που συνήθως είναι σε έλλειψη στα νησιά μας – ελπίζουν πως τη καινούργια χρονιά θα έχουν πολύ πόσιμο νερό. Από την άλλη το αλάτι του θαλασσινού νερού που ραντίζεται στο σπίτι θα διαλύσει και θα διώξει το κακό. Όπως δε υπάρχουν άπειρες πετρούλες στην ακρογιαλιά, έτσι και το χαλικάκι στο ζυμάρι θα φέρει την αφθονία στο στάρι και κατ΄ επέκταση στο ψωμί.

Από την άλλη υπάρχει και η αγριοκρεμμύδα, η οποία συνεχίζει να βγάζει φύλλα κι όταν ξεριζωθεί. Έτσι, με το κρέμασμα της στην εξώπορτα ελπίζεται πως όσα περισσότερα φύλλα βγάλει, τόσο καλύτερη θα είναι η χρονιά.

Αλλού πάλι, οι νοικοκυρές συνηθίζουν να ρίχνουν ρύζι σ΄ όλο το σπίτι, επικαλούμενες τη βοήθεια του τοπικού αγίου, π.χ. ¨Αφέντη Άι Δημήτρη να μας φέρεις όλα τα αγαθά. Όσα είναι τα σπυριά του ρυζιού, τόσα να είναι τα καλά που θα μας φέρει ο νέος χρόνος¨. Στο δε Πήλιο, σπάζουν ένα ρόδι και σκορπούν στο σπίτι τα σπυριά του, με την ίδια με το ρύζι συμβολική σημασία.

 Στο Πήλιο πάλι, τα παλιά χρόνια, πολύ πρωί τα κορίτσια, πριν ετοιμαστούν για την εκκλησία, πήγαιναν αμίλητα  στις βρύσες για να πάρουν νερό, κοιτάζοντας ποιους θα συναντήσουν και ανάλογα γυρίζοντας στο σπίτι σκέφτονταν αν θα παντρευτούν και με ποιον.

Οι κάτοικοι κάποιων χωριών της Βορείου Ελλάδας τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς αφήνουν τη βρύση του χωριού ανοιχτή, για να τρέχει έτσι η τύχη σαν το νερό ολοχρονίς, ενώ σε διάφορα νησιά θεωρούν ως καλό οιωνό να φυσήξει βοριάς την πρώτη μέρα του χρόνου.

Άλλη συνήθεια είναι μετά τη λειτουργία οι άντρες να βγαίνουν στις ρούγες και να ρίχνουν τουφεκιές. Πιθανώς η συνήθεια αυτή να ανάγεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας, αφού τότε ποθούσαν να τα χρησιμοποιήσουν αλλιώτικα εναντίον του κατακτητή.

Τέλος, υπάρχουν και τα τυχερά αντικείμενα, όπως το χρυσό φλουρί της βασιλόπιτας, το χρώμα του οποίου θεωρείται πως ξορκίζει τη γρουσουζιά, ενώ ένα πέταλο αλόγου κρεμασμένο έξω από το σπίτι θα φέρει ευδαιμονία στο νοικοκύρη.

Ν.ΝΙΚΗΤΑΡΙΔΗΣ