Το Κάιρο με τα μάτια του Έλληνα λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου, έναν αιώνα πριν

Γράφει ο Χρίστος Γ. Παπαδόπουλος, Διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καϊρου

Αλεξάνδρεια, 16 Μαϊου  1943. Ο Έλληνας νομπελίστας ποιητής Γ. Σεφέρης, υπό τη διπλωματική του ιδιότητα στη διεύθυνση τύπου και πληροφοριών της εξόριστης Ελληνικής κυβέρνησης στην Αίγυπτο, δίνει  μια ομιλία για τον Μακρυγιάννη, στο σινεμά Ριάλτο που βρισκόταν απέναντι από την Πατριαρχική Ι.Μ του Αγίου Σάββα. Στην ομιλία του αναφέρεται στο βίο και στην πολιτεία του λαϊκού  ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ .«Θυμούμαι πάντα τον Θεόφιλο, όταν συλλογίζομαι τον Μακρυγιάννη»  τόνισε ο ίδιος στο τέλος της αναφοράς του . Η ίδια ομιλία επαναλήφθηκε λίγες ημέρες μετά στο Κάιρο.

«Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας φτωχός φουστανελάς που είχε τη μανία να ζωγραφίζει. Τον έλεγαν Θεόφιλο. Τα πινέλα του τα κουβαλούσε στο σελάχι του, εκεί που οι πρόγονοί του ‘βάζαν τις πιστόλες και τα μαχαίρια τους. Τριγύριζε στα χωριά της Μυτιλήνης, τριγύριζε στα χωριά του Πηλίου και ζωγράφιζε. Ζωγράφιζε ό,τι του παράγγελναν, για να βγάλει το ψωμί του. Υπάρχουν στον Άνω Βόλο κάμαρες ολόκληρες ζωγραφισμένες από το χέρι του Θεόφιλου, καφενέδες στη Λέσβο, μπακάλικα και μαγαζιά σε διάφορα μέρη που δείχνουν το πέρασμά του − αν σώζονται ακόμη.

Ο κόσμος τον περιγελούσε. Του έκαναν μάλιστα και αστεία τόσο χοντρά, που κάποτε τον έριξαν κάτω από μια ανεμόσκαλα και του ‘σπασαν ένα-δυο κόκαλα. Ο Θεόφιλος, ωστόσο, δεν έπαυε να ζωγραφίζει σε ό,τι έβρισκε. Είδα πίνακές του φτιαγμένους πάνω σε κάμποτο, πάνω σε πρόστυχο χαρτόνι. Τους θαύμαζαν κάτι νέοι που τους έλεγαν ανισόρροπους οι ακαδημαϊκοί. Έτσι κυλούσε η ζωή του και πέθανε ο Θεόφιλος, δεν είναι πολλά χρόνια, και μια μέρα ήρθε ένας ταξιδιώτης από τα Παρίσια.

Είδε αυτήν τη ζωγραφική, μάζεψε καμιά πενηνταριά κομμάτια, τα τύλιξε και πήγε να τα δείξει στους φωτισμένους κριτικούς που κάθονται κοντά στον Σηκουάνα. Και οι φωτισμένοι κριτικοί βγήκαν κι έγραψαν πως ο Θεόφιλος ήταν σπουδαίος ζωγράφος. Και μείναμε μ’ ανοιχτό το στόμα στην Αθήνα. Το επιμύθιο αυτής της ιστορίας είναι ότι λαϊκή παιδεία δεν σημαίνει μόνο να διδάξουμε το λαό, αλλά και να διδαχτούμε από τον λαό».

πηγή: Γιώργος Σεφέρης,  Δοκιμές, τ. Α΄ (1936-1947), Ίκαρος, Αθήνα 1984

Ο Θεόφιλος (https://el.wikipedia.org/wiki/Θεόφιλος_Κεφαλάς_-_Χατζημιχαήλ)  που κυρίαρχο στοιχείο του έργου του είναι η ελληνικότητά του και η εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας, ζωγραφίζει το 1928 στη Μυτιλήνη, την γενέτειρα του που μόλις είχε επιστρέψει, το ελάχιστα γνωστό εικονιζόμενο έργο του, με τίτλο «Οι πυραμίδες και ο Νείλος Ποταμός της Αιγύπτου», ένα από τα ελάχιστα που δεν απεικονίζουν ελληνικά θέματα, χωρίς να έχει επισκεφτεί μάλιστα ποτέ το Κάιρο.

Με δεδομένο ότι εκείνη την εποχή δεν είχε γνωριστεί ακόμα με τον Στρατή Εευθεριάδη-Τεριάντ, που τον ανακάλυψε πάμφτωχο το 1930 και του παράγγειλε να του ζωγραφίσει πλήθος έργων δίνοντας του τα τα απαραίτητα σύνεργα και δυο πιάτα φαγητό καθημερινά, αυθαίρετα υποθέτουμε πως ίσως το έργο να έγινε κατά παραγγελία κάποιου Αιγυπτιώτη, αφού ο Θεόφιλος εκείνη την εποχή ζωγράφιζε κατά παραγγελία για να εξασφαλίσει το φαγητό της ημέρας και το θέμα της ζωγραφιάς είναι άσχετο με όλο το υπόλοιπο έργο του.  Το έργο αυτό φυλάσσεται στις αποθήκες του Μουσείου που φιλοξενεί τα έργα του στη Βαρειά Μυτιλήνης αφού ο μουσειακός χώρος δεν επαρκεί για  την παρουσίαση όλων των έργων του

Ακόμα ένα ζωγραφικό του έργο με αναφορά στο Κάιρο  εκτίθεται στο  Μουσείο Tériade, λίγα μέτρα πιο πέρα από το Μουσείο Θεόφιλου, που φιλοξενεί έργα σπουδαίων Ελλήνων και ξένων ζωγράφων (Τσαρούχη, Πικάσο, Σαγκάλ, Ματίς κ.α.), τα οποία ανήκαν στη συλλογή του Ελευθεριάδη

Ο Στρατής Ελευθεριάδης, (Μυτιλήνη 2 Μαΐου 1897-Παρίσι 23 Οκτωβρίου 1983)  γνωστός και με το γαλλικό καλλιτεχνικό όνομα Tériade (Τεριάντ), ήταν τεχνοκριτικός, εκδότης καλλιτεχνικών εντύπων και συλλέκτης έργων τέχνης  και με δική του  δωρεά χτίστηκε το Mουσείο Θεοφίλου σε κτήμα της οικογένειάς του στη Βαρειά της Μυτιλήνης.

Το  δεύτερο έργο με αναφορά στην Αιγυπτιακή πρωτεύουσα  «Υπαίθριοι κουρείς εις μίαν οδόν της ιθαγενούς συνοικίας του Καϊρου» το ζωγράφισε ο Θεόφιλος το 1933, ένα χρόνο μόλις πριν το θάνατο του, παραμονές του Ευαγγελισμού του 1934

Έχει ιδιαίτερη σημασία για μας που «ο ζωγράφος της λαϊκής ρωμιοσύνης» (https://www.lifo.gr/…/theofilos-o-zografos-tis-laikis…) κατ’ εξαίρεσιν συμπεριέλαβε το Κάιρο στις απεικονίσεις της σπουδαίας τέχνης του καθώς το έργο τονίζει τη διαχρονικότητα των καλών διαπολιτισμικών σχέσεων Ελλάδας- Αιγύπτου και τη φιλική διάθεση των Ελλήνων για τη χώρα του Νείλου.