Ντοκουμέντο: Επιστολή του Άγγελου Σικελιανού προς το βασιλιά Φουάντ της Αιγύπτου

H συμπλήρωση, στις 19 Ιουνίου, εβδομήντα ετών από τον θάνατο του Άγγελου Σικελιανού αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία για να θυμηθούμε τους ιδιαίτερα στενούς δεσμούς του μεγάλου Έλληνα ποιητή και πνευματικού ανθρώπου με την Αίγυπτο. Είναι γνωστό ότι ένα ταξίδι που πραγματοποίησε o Σικελιανός στην Αίγυπτο το 1907, προκειμένου να συναντήσει τον αδελφό του που εργαζόταν τότε στη Νειλοχώρα, προσέφερε το πλαίσιο για να συνθέσει, σε μια εκδρομή στη Λιβυκή Έρημο, τον «Αλαφροΐσκιωτο», το έργο δηλαδή που τον καθιέρωσε στα ελληνικά γράμματα και το οποίο μέχρι σήμερα θεωρείται κλειδί για την κατανόηση του ποιητικού του σύμπαντος.

Γράφει ο Χρήστος Αποστολόπουλος, Σύμβουλος Τύπου στην Πρεσβεία της Ελλάδας στο Κάιρο

Είναι ακόμα γνωστό ότι ο ποιητής διατηρούσε επί σειρά ετών πυκνές επαφές με τους πνευματικούς κύκλους των ελληνικών κοινοτήτων στην Αίγυπτο, κάτι που εύκολα μπορεί να διαπιστωθεί από μια έρευνα στον τύπο και στα λογοτεχνικά περιοδικά του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού. Επίσης, σύμφωνα με τη Χρονογραφία του ποιητή, που έχει συγγράψει ο Κώστας Μπουρναζάκης (Ίκαρος, Αθήνα, 2006), μαρτυρούνται δύο τουλάχιστον περιπτώσεις –το 1929 και το 1933– κατά τις οποίες ο Σικελιανός είχε προγραμματίσει να μεταβεί εκ νέου στην Αίγυπτο, όμως και τις δύο φορές τα ταξίδια ματαιώθηκαν.

Η σχέση όμως του Σικελιανού με την Αίγυπτο δεν είχε μόνο ελληνοκεντρικό χαρακτήρα – ο ποιητής καθ’ ομολογίαν του βίωνε ένα πολύ ιδιαίτερο ψυχοπνευματικό δέσιμο με τη χώρα, καθώς γνώριζε καλά και έτρεφε βαθύ σεβασμό προς τον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό, αναζητώντας και αναγνωρίζοντας συγγένειες, συσχετίσεις και σημεία επικοινωνίας με το ελληνικό πνεύμα, το οποίο, όπως είναι γνωστό, αποτέλεσε σταθερό άξονα αναφοράς σε όλο το φάσμα της δημιουργίας και της δράσης του Σικελιανού.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μια επιστολή του Σικελιανού που εκτίθεται στο μουσείο του Παλατιού Abdeen στο Κάιρο και η οποία, από όσο μπόρεσα να διαπιστώσω σε μια πρώτη έρευνα για το θέμα, δεν έχει τύχει ιδιαίτερης προσοχής από τους μελετητές του έργου του. Πρόκειται για μια επιστολή γραμμένη στη γαλλική γλώσσα, με την οποία ο ποιητής απευθύνεται στον βασιλιά Φουάντ της Αιγύπτου, προκειμένου να τον ενημερώσει για τη διεξαγωγή των δεύτερων Δελφικών Εορτών τον Μάιο του 1930 και να του ζητήσει να θέσει τις εκδηλώσεις υπό την αιγίδα του. Για τον σκοπό αυτό, ο Σικελιανός επικαλείται, μεταξύ άλλων, τους από αρχαιοτάτων ετών στενούς δεσμούς μεταξύ της Ελλάδας και της Αιγύπτου, κάνοντας ειδική αναφορά στην πνευματική και θρησκευτική σύνδεση μεταξύ του Μαντείου των Δελφών και του Μαντείου του Άμμωνος Διός στην Αίγυπτο.

Τονίζει επίσης ως ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι στις εκδηλώσεις του 1930 περιλαμβάνεται και η επί σκηνής παρουσίαση των Ικέτιδων του Αισχύλου, ενός έργου όπου αντικατοπτρίζονται ποικιλοτρόπως οι απαρχές των ιστορικών σχέσεων μεταξύ Ελλήνων και Αιγυπτίων. Τέλος, ο Σικελιανός δεν παραλείπει να κάνει μια έστω και γενική αναφορά στην τρέχουσα κατάσταση της Αιγύπτου, διαβλέποντας σημάδια ανόρθωσης του μεγαλείου της χώρας και υμνώντας, χωρίς φειδώ στους εκφραστικούς του τρόπους, τον Αιγύπτιο ηγεμόνα ως άξιο εκπρόσωπο της κληρονομιάς των Φαραώ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο επιμελητής του Μουσείου, επηρεασμένος προφανώς από το περιεχόμενο της επιστολής και μη γνωρίζοντας τα πραγματολογικά στοιχεία για τον αποστολέα της, χαρακτηρίζει τον Σικελιανό «αρχαιολόγο». Αν και στο μουσειακό τεκμήριο δεν εμφανίζεται ο χρόνος σύνταξης της επιστολής, εκτιμάται ότι αυτή γράφτηκε τους πρώτους μήνες του 1930, όταν ο ποιητής ετοιμαζόταν πυρετωδώς για τη διοργάνωση των εορταστικών εκδηλώσεων και κατέβαλε, όπως φαίνεται από άλλες δημοσιευμένες επιστολές του, σθεναρές προσπάθειες για την όσο το δυνατό μεγαλύτερη προβολή και ανάδειξη του θεσμού στο εξωτερικό. Είναι προφανές ότι από αυτή την προσπάθεια δεν θα μπορούσε να απουσιάζει μια χώρα για την οποία ο Σικελιανός αναγνώριζε τους βαθύτατους πνευματικούς δεσμούς της με την Ελλάδα, ενώ παράλληλα, όπως τονίζει και στην επιστολή του, πίστευε ότι η τότε συγκυρία ευνοούσε την αναθέρμανση και διεύρυνση αυτών των σχέσεων.

Το περιεχόμενο της επιστολής προς τον βασιλιά Φουάντ θα πρέπει να εξεταστεί σε στενή συσχέτιση με το κείμενο που συνέταξε ο Σικελιανός με την ευκαιρία των Δελφικών Εορτών, με τίτλο Δελφικός Χαιρετισμός προς τους αδελφούς Έλληνες της Αιγύπτου και προς την Μητέρα Αίγυπτο, το οποίο δημοσιεύτηκε και στο περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη. Σε κάθε περίπτωση, διακρίνουμε σε αυτήν το γνωστό μεγαλόπνοο ύφος του Σικελιανού και τη σταθερή αναφορά του στην αρχαιότητα και στους τρόπους με τους οποίους η κληρονομιά της μπορεί να λειτουργήσει αναγεννητικά για τους σύγχρονους καιρούς. Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε την επιμονή του –όπως φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο αναφέρεται στην «καθιέρωση» του βασιλιά Φουάντ και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ελληνοαιγυπτιακών σχέσεων κατά την αρχαιότητα– σε ένα επίπεδο ανάλυσης όπου ο εσωτερικός κόσμος, η πνευματικότητα εν γένει και οι αναζητήσεις που απορρέουν από αυτήν έχουν μεγαλύτερη αξία από τυχόν εφήμερες δάφνες και από άλλα τυπικά χαρακτηριστικά που είθισται να προσδιορίζουν την εκάστοτε τρέχουσα πραγματικότητα και την ανάλυση του ιστορικού παρελθόντος.

Ακολουθεί το κείμενο της επιστολής σε ελληνική απόδοση του υπογράφοντος.

Μεγαλειότατε,

Σε μια στιγμή όπου από ένα γεγονός βαθιάς Παλιγγενεσίας, για το οποίο έχω στέρεα πίστη πως είναι προκαθορισμένο από ψηλά, η Μητέρα Αίγυπτος ανορθώνει την ιερά της κεφαλή πάνω από μια εποχή που στο σύνολό της θα μπορούσε να χαρακτηριστεί συμβατική, προκειμένου να επιβεβαιώσει εκ νέου ενώπιον όλων των λαών τα δικαιώματά της στην Αιωνιότητα, ελπίζω ότι θα μου συγχωρήσετε την ελευθερία που παίρνω να απευθυνθώ σε Εσάς, ως τον πρώτο Φαραώ που αναστήθηκε, ως Βασιλιά που καθιερώθηκε πρώτα σε εσωτερικό και έπειτα σε εξωτερικό επίπεδο, καθώς και ως πρώτο πολίτη της Αιγύπτου, στο πρόσωπο του οποίου αναγνωρίζονται οι ύψιστες αξίες του χιλιετούς λαού σας, για να σας αναγγείλω και για να σας παρακαλέσω να θέσετε υπό την Υψηλή Σας προστασία στον τόπο όπου βρίσκεστε ένα πνευματικό εγχείρημα, χάρη στο οποίο τα ίδια τα θεμέλια των από αρχαιοτάτων χρόνων σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μας αναμένεται να λάμψουν με ένα φως οικουμενικό, που εμπεριέχεται στις μνήμες της μεγάλης Τέχνης των περασμένων εποχών. Προφανώς, Μεγαλειότατε, έχει έρθει η ώρα κατά την οποία τα κιβώτια των αιώνων, στα οποία είχε κλειδωθεί ολόκληρη η μνήμη της Ιστορίας, θα ξανανοίξουν στον Ήλιο του Μεγάλου Όσιρι. Για αυτόν τον λόγο είμαστε κάποιοι που σκεφτήκαμε να εορτάσουμε και να ανυψώσουμε σε έναν ορίζοντα εσωτερικής ορατότητας για όλους τους λαούς αυτό το μεγάλο, αναστάσιμου χαρακτήρα γεγονός. Κατά συνέπεια, το σχέδιο του πνευματικού μας εγχειρήματος έχει ήδη αποκτήσει ως πεδίο γενικών εκδηλώσεων την ιερή διδασκαλία των παγκόσμιων Εορτών, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν για πρώτη φορά το έτος 1927 και έλαβαν χώρα στον χώρο του αρχαίου Μαντείου των Δελφών, έναν τόπο όπου κάποτε είχε συναντηθεί η Ιστορία όλων των λαών. Ο τόπος αυτός, όμως, όπως γνωρίζουμε, ήταν πάνω από όλα στενά συνδεδεμένος με τη Μητέρα Αίγυπτο μέσω του ναού του Άμμωνος Διός, με μια κοινή πηγή δογμάτων και θρησκευτικών στοχεύσεων, ακολουθούμενη από μια μακρά σειρά ζωντανών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μας, το πλέον εκθαμβωτικό δείγμα των οποίων είναι η αποκατάσταση του πέμπτου Ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς χάρη κυρίως στη γενναιόδωρη προσφορά του Φαραώ Αμάσεως. Κατά τη διάρκεια των Δελφικών Εορτών του 1927 παρουσιάστηκε επί σκηνής ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου, έργο το οποίο, χάρη στην κεντρική θέση που κατέχει στην παγκόσμια τέχνη της τραγωδίας, περιέκλειε τον στόχο της δικής μας προσπάθειας μέσα σε όλη την πνευματική της διάμετρο. Ωστόσο, στις προσεχείς Δελφικές Εορτές που θα λάβουν χώρα από την 1η έως τη 15η Μαΐου του 1930, πέραν του «Προμηθέα Δεσμώτη» που θα επαναληφθεί, προσθέσαμε τις «Ικέτιδες» του ίδιου Ποιητή-Μυσταγωγού, έργο που αναφέρεται εξ ολοκλήρου στις πρώτες ιστορικές σχέσεις μεταξύ της Αιγύπτου και της Ελλάδας και στα βαθιά εκπολιτιστικά έργα που προέκυψαν από αυτήν την πρώτη, διόλου πολιτική, μα εξ ολοκλήρου θρησκευτική και ανθρώπινη επαφή. Έτσι, Μεγαλειότατε, σε εμάς εναπόκειται ευλόγως να αφιερώσουμε σε Εσάς αυτό το γεγονός της βαθιάς μνήμης, που αναζωογονεί από τη ρίζα του το αίσθημα προαιώνιας φιλίας μεταξύ των δύο χωρών μας και να το θέσουμε με ιερό σεβασμό υπό την αιγίδα σας, προκειμένου (όπως το περιγράψαμε ήδη στη συνημμένη εγκύκλιο, που απευθύνεται στη Μητέρα Αίγυπτο και στους Έλληνες που ζουν στα στήθη της) οι ψυχές των λαών μας να συνθέσουν το νέο όραμα ενός πιο εκτεταμένου προγράμματος και μιας μελλοντικής μεταξύ τους συνεργασίας πιο στενής και σταθερής. Με αυτό τον τρόπο, Μεγαλειότατε, υποβάλλω σήμερα προς Εσάς τον περαιτέρω συμβολισμό αυτής της κίνησής μου να απευθυνθώ απευθείας στο Τιμημένο πρόσωπό σας. Πρόκειται για μια κίνηση, ο τολμηρός χαρακτήρας της οποίας αντισταθμίζεται μέσα μου από την πίστη που τρέφω στα υψηλά σας συναισθήματα και στη φωτισμένη κρίση σας, καθώς και στην τεράστια Σοφία της Μητέρας Αιγύπτου, της οποίας τον νόμιμο και άξιο κληρονόμο αποτελείτε αυτή τη στιγμή εσείς ενώπιον της ιστορίας.

Άγγελος Σικελιανός

Majesté,

A l’heure où par un fait de Palingénésie profonde, que je crois fermement comme prédéterminé d’en haut, la Mère Egypte redresse sa tête sacrée, au dessus d’une époque que dans son ensemble on pourrait qualifier de conventionnelle, pour affirmer de nouveau devant tous les peuples ses droits à l’ Eternité, j’espère, que vous daignerez pardonner la liberté que je prends de m’adresser à Vous, comme au premier Pharaon ressuscité, consacré Roi au-dedans, avant de l’être au dehors et comme au premier Citoyen d’ Egypte en qui s’identifient les qualités suprêmes de Votre peuple millénaire pour Vous annoncer et pour Vous prier de mettre sous Votre Haute protection là-bas, une entreprise spirituelle, grâce à laquelle les fondations mêmes des relations de nos deux pays depuis la plus haute antiquité doivent s’illuminer à la lumière universelle, contenue dans les souvenirs du grand Art des âges passés.   Evidemment, Majesté, c’est l’heure, où les cases des siècles dans lesquels était enfermée la mémoire intégrale de l’Histoire, se rouvrent au Soleil du Grand Osiris. Et c’est pourquoi nous sommes quelques uns qui avons pensé de célébrer et de lever dans un horizon de visibilité intérieure pour tous les peuples, ce grand fait résurrectionnel.   En conséquence le plan de notre entreprise spirituelle a déjà pris comme champ de manifestations générales l’auguste enseignement de Fêtes mondiales commencées déjà pour la première fois à l’an 1927 et réalisées sur le lieu de l’antique Sanctuaire de Delphes, où l’Histoire de tous les peuples s’est autrefois rencontrée, mais qui comme nous le savons fut avant tout intimement lié à la Mère-Egypte à travers le Temple de Zeus-Ammon, par un fond commun de doctrines et d’aspirations religieuses, suivi d’une longue série de rapports vivants entre nos deux pays, dont la preuve la plus éclatante est le redressement du cinquième Temple d’Apollon à Delphes, grâce surtout à l’offre généreuse du Pharaon Amasis.   Pendant les Fêtes de Delphes de 1927 nous avons fait représenter le « Prométhée Enchaîné » d’Eschyle, œuvre qui par sa position centrale dans l’art tragique universel englobait le but poursuivi par notre effort, dans toute sa circonférence spirituelle.   Mais aux prochaines Fêtes de Delphes, qui auront lieu depuis le 1er Mai jusqu’ au 15 Mai de 1930, en dehors du « Prométhée Enchaîné » qui y sera répété, nous avons ajouté les « Suppliantes » du même Poète-Mystagogue, œuvre se rapportant toute entière aux premières relations historiques de l’Egypte et de la Grèce et aux bienfaits profondément civilisateurs de ce premier contact non point politique, mais tout religieux et humain.    Ainsi, Majesté, c’est à Vous de droit qu’il nous incombe de dédier le fait de cette commémoration profonde, qui rafraîchit depuis la racine le sentiment de l’amitié préséculaire de nos deux Pays et de le mettre pieusement sous vos auspices, afin que (comme nous l’avons déjà dit à la circulaire ci-jointe, adressée à la Mère Egypte et aux Hellènes qui vivent dans son sein) les âmes de nos peuples composent la vision nouvelle d’un plus vaste programme et d’une collaboration future plus intime et plus soutenue entre eux. C’est ainsi, Majesté, que je soumets aujourd’hui à Vous la signification ultérieure de ce geste de m’adresser directement à Votre personne Vénérée, geste dont l’audace est contrepesée en moi par la foi que je nourris en vos hauts sentiments, en votre jugement illuminé et à la Sagesse immense de la Mère Egypte, dont vous représentez à ce moment devant l’histoire le légitime et digne héritier.

Angelo Sikelianos