Γράφει ο Νικόλαος Νικηταρίδης
Μια από τις παλαιότερες και πιο εύπορες κοινότητες της αρμενικής διασποράς είναι εκείνη της Αιγύπτου. Ψήγματα αρμενικής μετανάστευσης στη Χώρα του Νείλου ανιχνεύονται κατά τη Βυζαντινή κυριαρχία, ενώ στοιχεία αρχίζουν να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια και μετά την αραβική κατάκτηση. Η περίοδος των Φατιμίδων βρίσκει τους Αρμένιους της Αιγύπτου να ευημερούν, απολαμβάνοντας εμπορική, πολιτιστική και εκκλησιαστική ελευθερία. Στα χρόνια των Μαμελούκων χιλιάδες νέοι συλλαμβάνονται κατά την εισβολή στο Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας και έρχονται σαν σκλάβοι στην Αίγυπτο, όπου απασχολούνται ως αγρότες και τεχνίτες. Μετά την Οθωμανική κατάκτηση του 1517, λόγω τοπικών διαμαχών, οι Αρμένιοι εγκαταλείπουν την Αίγυπτο, αλλά στις αρχές του 17ου αι. νέα κύματα κάνουν την εμφάνιση τους, λόγω των διωγμών σε Μ. Ασία, Οθωμανική Αρμενία και Συρία, ενώ διακρίνονται ως κοσμηματοπώλες, έμποροι, ράφτες, σιδεράδες και γουναράδες. Με τη Γαλλική εκστρατεία ανακόπτεται η ανάπτυξη τους και ξαφνικά στα 1804 έχουν πια απομείνει ελάχιστοι.
Όμως, η ιστορία της αρμενικής παροικίας στην Αίγυπτο ξεκινάει εκ νέου από τη δημιουργία του σύγχρονου αιγυπτιακού κράτους, στα 1805, από τον Μωχάμεντ Άλη. Η διάνοιξη της Διώρυγας πρόσφερε ευκαιρίες σε Αρμένιους να εγκατασταθούν σε Αλεξάνδρεια και Πορτ-Σάιτ – ακολουθώντας το ρητό ¨ουρ χατς, χον γκατς¨, δηλαδή ¨μείνε εκεί που υπάρχουν ευκαιρίες¨ – και να διακριθούν στο εμπόριο, κυρίως υφασμάτων και καπνού. Μετά μάλιστα από τους οθωμανικούς διωγμούς, κύματα μεταναστών από τη Σμύρνη και την Πόλη έφθασαν στη Νειλοχώρα και ευημέρησαν στο περιβάλλον ειρήνης που τους πρόσφερε. Αρκετοί ήταν οι Αρμένιοι που κατείχαν θέσεις κλειδιά στη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αι., όμως – αξίζει να σημειωθεί – πως ενδιαφέρονταν περισσότερο για το αιγυπτιακό κράτος, παρά να υπηρετήσουν, μέσω της κοινότητας, τα εθνικά τους συμφέροντα.
Ανάμεσα σ΄ εκείνους που ιδιαίτερα διακρίθηκαν από την αρμενο-αιγυπτιακή κοινότητα ήταν ο Νουμπάρ Πασάς, ο οποίος το 1894 έγινε και πρωθυπουργός της χώρας. Ο γιος του Μπογός Νουμπάρ Πασά συνεισέφερε οικονομικά σε πολλά ακαδημαϊκά προγράμματα της αρμενικής διασποράς, έφτιαξε σχολείο στην Ηλιούπολη και το 1907 ίδρυσε στο Κάιρο την Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας, για τη φροντίδα των προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Σήμερα, σπουδαίος Αρμένιος της Αιγύπτου θεωρείται ο Nairi Hampikian, φημισμένος αρχιτέκτονας, ειδικευμένος στην αποκατάσταση ισλαμικών μνημείων, καθώς και ο γνωστός σκιτσογράφος Alexandre Saroukhan.
Στην ακμή της, το 1940, η αρμενική παροικία της Αιγύπτου αριθμούσε περίπου 40.000 μέλη, με 9 κοινωνικές και αθλητικές λέσχες, 3 Αποστολικές και 3 Καθολικές εκκλησίες, καθώς και 3 σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ας σημειωθεί η πληθώρα των ελληνικών παραστάσεων που δόθηκαν στο θέατρο ¨Houssaper¨ της Αρμενικής Λέσχης Καΐρου.
Το πρώτο σχολείο, το ¨Yeghiazarian Religious School¨, κτίστηκε το 1828 στην Haret Zyweila Bein al-Sourein, κοντά στην αρμενική εκκλησία της St Sarkia. Ο Yeghiazar Amira είχε αφήσει τη μεγάλη του περιουσία στη φροντίδα το Μωχάμεντ Άλη, ο οποίος μετά το θάνατο του κάλεσε στην Αίγυπτο τα εξαδέλφια του, που έφτιαξαν νοσοκομείο, ξενοδοχείο και το σχολείο. Στα 1854 ο πλούσιος χρηματιστής Garabel Agha Kalousd μετέφερε το σχολείο σε μεγάλο χώρο στο Darb al Geneina και το ονόμασε ¨Khorenian¨, αφήνοντας του και μεγάλο κληροδότημα. Ο Μπογός το 1904 το μετακόμισε εκ νέου στο Μπουλάκο, ενώ το 1907 ίδρυσε το ¨Kalousdian Armenian School¨. Το 1978 τα δύο από τα τρία κτίρια του σχολείου γκρεμίστηκαν από την κυβέρνηση, για να κατασκευαστεί η γέφυρα της 6ης Οκτωβρίου. Το άλλο αρμενικό σχολείο ιδρύθηκε το 1890 από τον Βοghos Bey Youssef στην Αλεξάνδρεια. Το πιο νέο πάντως είναι το ¨Nubarian School¨, που ίδρυσε ο Μπογός Νουμπάρ Πασά στην Ηλιούπολη το 1925 (στο θεατράκι του οποίου, ακόμη και σήμερα, γίνονται εκδηλώσεις και κονσέρτα της ερασιτεχνικής εκκλησιαστικής χορωδίας του).
Υπήρξε παράλληλα μια ζωηρή λογοτεχνική κίνηση, την οποία συμπλήρωναν εκδόσεις εφημερίδων και βιβλίων Αρμένιων λογοτεχνών. To πρώτο αρμένικο περιοδικό, το ¨Armaveni¨ κυκλοφόρησε το 1865 στο Κάιρο από τον Abraham Mouradian, ενώ το ¨Neghos¨ εμφανίστηκε στην Αλεξάνδρεια το 1889 από τον Ghevond Papazian.
Παρά τους πολέμους και τις πολιτικο-οινομικές αναταραχές, ιδιαίτερα μετά το 1950, η αρμενική κοινότητα της Αιγύπτου συνεχίζει σήμερα μια σταθερή πορεία. Στο Κάιρο υπάρχουν 4 πολιτιστικές οργανώσεις και 4 αθλητικές λέσχες, ενώ στην Αλεξάνδρεια 2 και 2 αντιστοίχως, όπως για παράδειγμα τα φιλανθρωπικά ¨Armenian Red Cross Association¨ και ¨Armenian General Benevolent Union¨ και το πολιτιστικό ¨Houssaper Cultural Association¨. Παράλληλα 3 σχολεία συνεχίζουν τη λειτουργία τους, στον απόηχο του ένδοξου παρελθόντος τους, εξαιτίας κυρίως του πρώτου κύματος μετανάστευσης στη Σοβιετική Αρμενία το 1948. Τα σχολεία ακολουθούν το πρόγραμμα του Αιγυπτιακού Υπουργείου Παιδείας, με την παραχώρηση απ΄ αυτό του δικαιώματος διδασκαλίας της αρμενικής γλώσσας, ιστορίας και πολιτισμού. Το Kalousdian School έχει λιγότερο από 100 μαθητές…
Το παροικιακό συμβούλιο, αποτελούμενο από 24 μέλη, εκλέγεται κάθε 8 χρόνια και αυτά με τη σειρά τους εκλέγουν ένα 7μελές διοικητικό συμβούλιο για 2 χρόνια. Αυτό διευθύνει τα ιδρύματα του Αρμενικού Πατριαρχείου (σχολεία, εκκλησίες, νεκροταφεία και κληροδοτήματα).
Ο αριθμός της παροικίας έχει βέβαια μειωθεί σημαντικά. Πάντως οι περισσότεροι νέοι τρίτης γενιάς εξακολουθούν να διαλέγουν συζύγους μέσα από την παροικία, κι αν αυτό δεν είναι εφικτό, από τις αρμενικές παροικίες άλλων χωρών, όπως ο Λίβανος, η Συρία, μα και η Αρμενία. Αρκετοί βέβαια βρίσκουν συζύγους κι από άλλες χριστιανικές μειονότητες της Αιγύπτου, όπως Κόπτες ή Λεβαντίνοι.
Η Αρμενική Πρεσβεία στο Κάιρο είναι από τις πρώτες που άνοιξε ανά τον κόσμο η Αρμενία, τον Οκτώβριο του 1992, ενώ η Αίγυπτος ήταν η πρώτη χώρα που επισκέφτηκε το Μάιο της ίδιας χρονιάς ο τότε πρόεδρος της Αρμενίας Λεβόν Τερ Πετροσιάν.
Ένας Σύλλογος Αρμενίων εξ Αιγύπτου με μεγάλη δράση είναι εκείνος που ιδρύθηκε το 1997 στον Καναδά (¨Association of Armenians from Egypt¨), ο οποίος μάλιστα το 1999 διοργάνωσε στο Μόντρεαλ μια World Reunion of Armenian Schools of Egypt με τη συμμετοχή 1.500 αποφοίτων απ΄ όλο τον κόσμο.
