Αλεξάνδρεια, ξανά και για πάντα *

Γράφει ο Γιάννης Μελαχροινούδης

Η τεράστια οθόνη προβολής έχει μαγέψει εκατομμύρια ανθρώπους από την ημέρα που εμφανίστηκε μέχρι σήμερα και θα συνεχίσει να μαγεύει για πολλά χρόνια ακόμα.  

Η πόλη της Αλεξάνδρειας, το μαργαριτάρι της μεσογείου, όπως την αποκαλούν εδώ στην Αίγυπτο, έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτής της χώρας. Φταίει ότι είναι το παράθυρο της Αιγύπτου προς τον Κόσμο, που μονίμως είναι ανοιχτό και όταν το άλλο παράθυρο αυτό του Καΐρου (της πρωτεύουσας) είναι και αυτό ανοιχτό,  δημιουργείται ένα «ρεύμα» πότε απαλό και όμορφο και πότε δυνατό και δυσάρεστο.  Το σίγουρο όμως είναι ότι η Αλεξάνδρεια ξανά και για πάντα θα είναι το «ανοιχτό» παράθυρο της Αιγύπτου προς όλο τον Κόσμο.

Η Αλεξάνδρεια του Μ.Αλέξανδρου, από το 331 π.Χ.,  θέλησε η ιστορία να κάνει την παραθαλάσσια μεσογειακή πόλη, μεγάλη και τρανή και στα πέρατα του κόσμου ξακουστή. Έζησε στιγμές δόξας μα και παρακμής, που δεν χωράνε σε  λίγες γραμμές να ειπωθούν και έτσι με ένα «λογοτεχνικό άλμα» θα βρεθούμε στις αρχές του 19^ου αιώνα, όταν ο μοναδικός Μοχάμεντ Άλι το 1805 γίνεται Βαλής της Αιγύπτου.  Δικαίως τον ονομάζουν ιδρυτή της σύγχρονης Αιγύπτου, αφού όταν ανάλαβε την εξουσία η πόλη της Αλεξάνδρειας μα και όλη η χώρα ζούσε μια περίοδο παρακμής και δεν είχε καμία σχέση με την Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων. Οι ιδιοφυείς πολιτικές  του Μοχάμεντ Αλί, παρότρυναν και προέτρεψαν πολλούς Ευρωπαίους να μεταναστεύσουν στην Αίγυπτο, στην Αλεξάνδρεια πρωτίστως, για να δημιουργήσουν και να αναπτύξουν και να επενδύσουν, καθιστώντας το «βιλαέτι» της Αιγύπτου ένα από τα σημαντικότερα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το λιμάνι  της Αλεξάνδρειας ξαναζεί τις μέρες δόξας του, στην πόλη εγκαθίστανται πολλοί Ευρωπαίοι μεταξύ των οποίων και Έλληνες σε σημείο που να αποτελούν την μεγαλύτερη αριθμητικά κοινότητα ξένων στην Αλεξάνδρεια.

Ευκαιρία που μιλάμε για το λιμάνι της Αλεξάνδρειας  και στο πλαίσιο των εορτασμών 200 χρόνων από το 1821, θα αναφέρω την τολμηρή αλλά αποτυχημένη καταδρομική ενέργεια, του Κανάρη όταν το 1825 επιχείρησε να πυρπολήσει τον στόλο που ήταν ελλιμενισμένος στην Αλεξάνδρεια. [1].

 Η Αλεξάνδρεια γίνεται το «υπόδειγμα» της κοσμοπολίτικης πόλης. Μια πολυπολιτισμική   κοινωνία που φτάνει στο απόγειό της την εποχή του μεσοπολέμου. Η παρουσία των Ελλήνων, τα έργα τους στην Αλεξάνδρεια και σε όλη την Αίγυπτο,  ο ρόλος και η συμβολή τους στην δημιουργία της σύγχρονης Αιγύπτου,  απασχόλησε ειδικούς και μη και έχουν γραφτεί πολλά, που κάνουν υπερήφανούς όλους τους Έλληνες ειδικά δε  τους Αιγυπτιώτες Έλληνες. 

Οι αδελφοί Λυμιέρ, στις 28 Δεκεμβρίου του 1895, πραγματοποίησαν την πρώτη δημόσια προβολή ταινιών στο Grand Café, στο Παρίσι και «εγένετο cinema». Την ημέρα αυτή  όπου οι εφευρέτες Λυμιέρ, διαμόρφωσαν σε αίθουσα προβολής  ένα χώρο του  του Grand café , προβάλανε δέκα ταινίες συνολικής διάρκειας περίπου δεκαπέντε λεπτών, σε 35 θεατές που «έκοψαν» εισιτήριο για να παρακολουθήσουν το μοναδικό αυτό «μαγικό» θέαμα.  Έκτοτε την  ημέρα αυτή όλη η ανθρωπότητα γιορτάζει την γέννηση του κινηματογράφου, αυτής της τεράστιας βιομηχανίας που δικαίως  χαρακτηρίστηκε ως 7^η Τέχνη.

Στις 6 Ιανουαρίου 1896 [2], λίγες μέρες μετά την επίσημη πρώτη προβολή,  λίγοι τυχεροί Αλεξανδρινοί παρακολούθησαν στο καφέ «Ζουανί» στην Αλεξάνδρεια,  τις ίδιες δέκα ταινίες, που προβλήθηκαν από την «μαγική» μηχανή των αδελφών Λυμιέρ, σηματοδοτώντας την είσοδο της Αιγύπτου στην 7^η Τέχνη, και επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα το πόσο σημαντική είναι αυτή η πόλη. 

Αρκετοί ήταν αυτοί που είδαν στην νέα αυτή εφεύρεση, οικονομικά οφέλη. Επένδυσαν σε αυτήν αγοράζοντας μηχανές λήψης και προβολής και έστειλαν στο Παρίσι ανθρώπους τους να εκπαιδευτούν, στα στούντιο και εργαστήρια των αδελφών Λυμιέρ.  Το 1907 καταγράφονται  στην Αίγυπτο 11 αίθουσες προβολής όπου προβάλλονταν ντοκιμαντέρ,  μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες και επίκαιρα, όλα  εισαγόμενα.   Δημιουργήθηκαν αίθουσες και εργαστήρια επεξεργασίας και άρχισε η παραγωγή αιγυπτιακών ντοκιμαντέρ και «επίκαιρων» . Η πρώτη «Αιγυπτιακή» κινηματογράφηση  έγινε τον Ιούνιο του 1907, που αλλού?,  στην Αλεξάνδρεια από τους Αζιζ και Ντορέ οι οποίοι ίδρυσαν και το πρώτο στούντιο στην Αίγυπτο την ίδια χρονιά.  Έκτοτε εμφανίσθηκαν αρκετές εταιρείες παραγωγής που στο ρεπερτόριο τους καταγράφονται ταινίες μικρού και μεγάλου μήκους , όπως  η Ιταλο-Αιγυπτιακή εταιρεία κινηματογράφου της οποίας η ταινία  «η τιμή του Βεδουίνου» (σάραφ ελ μπάνταουί) 1917 είναι  η πρώτη αιγυπτιακή ταινία[3].  Το 1926 οι αίθουσες προβολής φτάνουν τις 86 σε όλη την Αίγυπτο. Η ταινία «τα παιδιά των αριστοκρατών»  (αουλάντ Ελ Ζαουάτ) του 1932 είναι η πρώτη ομιλούσα Αιγυπτιακή ταινία.

Σε αυτή την περίοδο (1896 – 1939),  όπου η κινηματογραφική βιομηχανία της Αλεξάνδρειας  είναι στα πρώτα της βήματα, αξίζει να αναφέρουμε ότι στους συντελεστές βρίσκουμε αρκετούς Έλληνες ή έστω Ελληνικής καταγωγής, Την ηθοποιό Νίνα Κωνσταντίνου που συμπρωταγωνιστεί στην βουβή ταινία «προς την άβυσσο» (νάχου αλ χάουέγια) 1917 σκηνοθεσία του Ντορέ. Επίσης τον Έλληνα Αριστείδη Χατζηανδρέου που πρωταγωνιστή στην   ταινία «στην γη του τουτανχαμόν» (φι αρντ τουτανχαμόν) 1918 σκηνοθεσία Μοχάμεντ Μπαγιούμι. Την ηθοποιό  Στέλλα Δούζογλου που συμπρωταγωνιστεί στην ταινία «Σαλόμ ο αθλητής» (Σαλόμ ελ ριάντι) 1936 σκηνοθεσία Τόγκο Μιζράχι.  Ο πιο σημαντικός από τους ηθοποιούς αυτής της περιόδου είναι ο Λέων Αγγέλου γνωστός με το καλλιτεχνικό όνομα Σαλόμ, ο οποίος πρωταγωνίστησε σε 6 αιγυπτιακές ταινίες (1930 – 1937) της «εταιρείας Αιγυπτιακών ταινιών» (σερκετ ελ αφλάμ ελ μασρέγια) του σκηνοθέτη Τόγκο Μεζράχι ( Κοκαΐνη 1930, βουβή, 5001 1932 βουβή, Οι δύο αντιπρόσωποι 1934, Σαλόμ ο Δραγουμάνος 1935,   Τα δεινά της ευημερίας  1937, Σαλόμ ο Αθλητής 1937). Εκατοντάδες και οι τεχνικοί που συμμετείχαν στην κινηματογραφική βιομηχανία της Αλεξάνδρειας.  Το Στούντιο Ράμι του Απόστολου Κυριαζή μαζί με τις ελληνικής ιδιοκτησίας  δεκάδων Αιθουσών  Προβολής (τα cinema) όπως Οντεόν, Μετροπόλιταν, Ρογιάλ. Ριάλτο, Πλάζα, Φεριάλ ,  Cahmps Elysees , Ελ Σάρκ , των Ασλανίδη, Ανδρεάδη, Δημητρίου, Αθανασίου, Φιλιππίδη, Πολίτη , ολοκληρώνουν την εικόνα της Αλεξανδρινής κινηματογραφικής  πρωτοπορίας  καθώς και της ελληνικής παρουσίας σε αυτήν.

Το 37^ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αλεξανδρείας, πριν λίγες μέρες,  γιόρτασε τα 125 χρόνια από την πρώτη προβολή ταινιών στην Αλεξάνδρεια το 1896,   οργανώνοντας, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του, μια μοναδική έκθεση με τίτλο « Η Κινηματογραφική Μνήμη της Αλεξάνδρειας» , όπου εκτέθηκαν αφίσες, προγράμματα και άλλα σημαντικά σπάνια αναμνηστικά από την κινηματογραφική ζωή της Αλεξάνδρειας.

Ανάμεσα στα εκθέματα και σπάνιες φωτογραφίες από τις 4 «Ελληνικές» ταινίες του πρωτοπόρου κινηματογραφιστή Τόγκο Μιζράχι.

Ο Αιγύπτιος (ιταλοεβραϊκής καταγωγής) Τόγκο Μιζράχι , γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1901. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Αλεξάνδρεια, συνέχισε στην Ιταλία και στην Γαλλία και επέστρεψε στην γενέτειρά του το 1928 με ένα Διδακτορικό στην οικονομία.

Μαγεμένος και αυτός από την μεγάλη οθόνη, αποφασίζει να ασχοληθεί σοβαρά με τον κινηματόγραφο και ιδρύει το 1928 μια εταιρεία παραγωγής  «επίκαιρων» , πολύ γρήγορα όμως η εταιρεία του (σέρκετ ελ αφλάμ ελ μασρέγια) «μπαίνει» στην παραγωγή ταινιών και το 1929 ιδρύει το δικό του κινηματογραφικό στούντιο « στούντιο Τόγκο». Το 1930 η εταιρεία του  παρουσιάζει την πρώτη ταινία μεγάλου μήκους  « Κοκαϊνη» (ελ κοκαΐν) την οποία και σκηνοθετεί.

Θα ακολουθήσουν άλλες 17 ταινίες. Το 1939 φεύγει από την Αλεξάνδρεια και μεταφέρει τις δραστηριότητες του στο Κάιρο όταν αγόρασε το Στούντιο Γκίζα και σκηνοθετεί άλλες 18 ταινίες. Οι 36 αυτές ταινίες είναι παραγωγή της εταιρείας του. Επίσης η εταιρεία του ήταν η παραγωγός σε  άλλες 8 ταινίες, που τις σκηνοθέτησαν νέοι Αιγύπτιοι δημιουργοί  δίδοντάς τους έτσι μια μοναδική ευκαιρία στην αρχή της καριέρα τους. Ο Μιζράχι το 1948 εγκαταλείπει οριστικά την Αίγυπτο για να ζήσει στην Ρώμη μέχρι το θάνατό του το 1986. Δεν ασχολήθηκε ξανά με τον κινηματόγραφο.

Ο Μιζράχι συγκαταλέγεται στους πρωτοπόρους του Αιγυπτιακού κινηματογράφου. Συνεργάσθηκε με τα θεατρικά σχήματα του Φάουζι Ελ Γκαζαέρλι και Αλι Ελ Κασάρ, καθιστώντας τους ως τους μεγαλύτερους κωμικούς ηθοποιούς στην ιστορία του Αιγυπτιακού κινηματογράφου. Ο Σαλόμ (Λέο Αγγέλου) έλαμψε σαν κωμικός ηθοποιός λόγω της συνεργασίας του με τον Τόγκο Μιζράχι ο οποίος ήταν ο παραγωγός και σκηνοθέτης των ταινιών που πρωταγωνίστησε. Επίσης ο Μιζράχι προώθησε και παρουσίασε την πολύ γνωστή ηθοποιό και τραγουδίστρια  Λάϊλα Μουράντ.

Το επιχειρηματικό του δαιμόνιο τον οδήγησε στην παραγωγή και σκηνοθεσία 4 Ελληνικών ταινιών. Οι τέσσερεις ταινίας γυρίστηκαν μέσα σε δύο χρόνια 1937-1938, άσχετα αν προβλήθηκαν σε διαφορετικές ημερομηνίες.  Η πρώτη ταινία, είναι και το  ουσιαστικό πείραμα για την επιτυχία ή αποτυχία της ιδέας. Μια  διασκευή , ελληνοποίηση,   του σενάριο  της Αιγυπτιακής  κωμικής ταινίας  «Ντοκτόρ Φαραχάτ» (1935) παραγωγή και σκηνοθεσία του, η οποία είχε γίνει μεγάλη επιτυχία στην  Αίγυπτο.  Έτσι  το 1937 ο «Αιγύπτιος»  Ντοκτόρ Φαραχάτ  έγινε ο  «Έλληνας»  Δόκτωρ Επαμεινώνδας  και σημείωσε εξίσου μεγάλη επιτυχία τόσο στο κοινό της ομογένεια της Αιγύπτου όσο και στο κοινό της Ελλάδας. Γυρίστηκε στο στούντιο Τόγκο στην Αλεξάνδρεια και τους ρόλους έπαιξαν τα μέλη του Ελληνικού θεατρικού θιάσου Οικονόμου-Καλουτά που πραγματοποιούσε περιοδεία στην Αίγυπτο.  Στην ταινία πρωταγωνιστούσαν ο   Παρασκευάς Οικονόμου και οι Άννα Καλουτά, Μαρία Καλουτά, Αντώνης Τζινιόλης, Διανέλος, Δέσποινα Παναγιωτίδου και άλλοι. Τη μουσική συνέθεσε ο Γιάννης Κυπαρίσσης, ενώ τους στίχους των τραγουδιών έγραψε ο Χρήστος Γιαννακόπουλος. Η ταινία προβλήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 23 Μαρτίου 1937 και στην Αθήνα στις 5 Απριλίου της ίδιας χρονιάς. 

Η εμπορική επιτυχία οδήγησε τον Μιζράχι το 1938 να συνεχίσει την συνεργασία με τον Παρασκευά  Οικονόμου  στην κωμική  ταινία «Καπετάν Σκορπιός» μαζί με την Ρένα Ντόρ συμπρωταγωνίστρια  . Το σενάριο της ταινίας «Καπετάν Σκορπιός»  βασίζεται στην Αιγυπτιακή ταινία του Μιζράχι «ο θαλασσόλυκος» (ελ μπαχάρ) του 1935. Για άγνωστο ως τώρα λόγω η ταινία προβλήθηκε μόνο στο Κάιρο για μικρό διάστημα. Προβλήθηκε ξανά το 1943 στην Αίγυπτο και στην Ελλάδα.

Την ίδια χρονιά (1938) οι αδελφές Καλουτά,  παρουσιάζουν στον Μεζράχι τον Μάνο Φιλιππίδη με τον οποίο συνεργάζονται θεατρικά και βάζουν μπρός για την τρίτη  Ελληνο-Αιγυπτιακή ταινία , την κωμωδία «όταν ο σύζυγος ταξιδεύει».  Πρώτη προβολή στο «Ισίς» της Αλεξάνδρεια τον Μάρτιο του 1938

Η Σοφία Βέμπο την χρονιά αυτή (1938) είναι στην Αλεξάνδρεια για παραστάσεις στο «Grand Trianon», ο Μιζράχι κρίνει ότι είναι η καταλληλότερη για να πρωταγωνιστήσει σε ένα δραμτικό-μιούζικαλ. Απευθύνθηκε στον Φιλιππίδη και η συμφωνία έκλεισε. Η Βέμπο κάνει το κινηματογραφικό της «ντεμπούτο» στην ταινία «η προσφυγοπούλα», μια διασκευή ταινίας του Μιζράχι που συνυπογράφει ο Δημήτρης Μπόγρης. Η πρώτη προβολή της ταινίας έγινε στην Αλεξάνδρεια τον Απρίλιο του 1938 στον κινηματογράφο «Ίσις» γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία.

Από τις 4 ταινίες διασώζεται μόνο η Προσφυγοπούλα. Τα ανωτέρω είναι αποτέλεσμα μιας έρευνας αρκετών ετών που ξεκίνησα το 1995 , για την συμμετοχή των Ελλήνων την Αιγυπτιακή κινηματογραφική Βιομηχανία και μέρος της δημοσιεύθηκε το 2003,  σε  έντυπο της Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας, , στην αραβική γλώσσα,   στο πλαίσιο ενός σχετικού αφιερώματος της. 

Η έρευνα όμως δεν σταμάτησε ποτέ. Πρόσφατα βρέθηκαν νέα στοιχεία καθώς και φωτογραφικό υλικό από τα “make off” (γυρίσματα) των ταινιών αυτών. Τα νέα στοιχεία επιβεβαιώνουν  την άποψη ότι η πρώτη Ελληνο-Αιγυπτιακή ταινία είναι ο Δόκτωρ Επαμεινώνδας.  Οι τέσσερεις ταινίες γυρίστηκαν μέσα σε 14 μήνες περίπου, από τον Φεβρουάριο 1937 έως τον Μάρτιο 1938 στην Αλεξάνδρεια στο «στούντιο Τόγκο». Η πρώτη προβολή τους έγινε στην Αίγυπτο με την ακόλουθη σειρά : «Δόκτωρ Επαμεινώνδας» Μάρτιο 1937 (Αλεξάνδρεια),  «Καπετάν Σκορπιός» Μάρτιο 1938 (Κάϊρο), «Όταν ο σύζυγος ταξιδεύει» Μάρτιος 1938 (Αλεξάνδρεια) και «Η προσφυγοπούλα» Απρίλιο 1938 (Αλεξάνδρεια). Αξιοσημείωτο είναι η «εμφάνιση»  αφισών των τεσσάρων ταινιών σε σκηνικά  της ταινίας «η προσφυγοπούλα».

Οι σπάνιες φωτογραφίες που βρέθηκαν μαζί με τις αφίσες και άλλο ενημερωτικό υλικό παρουσιάσθηκαν  στην έκθεση « Η Κινηματογραφική Μνήμη της Αλεξάνδρειας», που οργάνωσε το 37ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αλεξανδρείας, πριν λίγες μέρες.

Αλεξάνδρεια, ξανά και για πάντα.

*τίτλος ταινίας του Αιγύπτιου Αλεξανδρινού σκηνοθέτη Youssef Chahine «Ισκεντερέγια καμάν ουέ καμάν» (1990)

---

[1] Ο Σουλτάνος στην απεγνωσμένη του προσπάθεια να καταστείλει την επανάσταση των Ελλήνων, ζήτησε την βοήθεια του Μοχάμεντ Άλη που είχε άριστα οργανωμένο στρατό και στόλο Ο Μ.Α. υπάκουσε με όρους και ανταλλάγματα. Ταυτόχρονα  έδειξε μια «ανοχή» στους Έλληνες που ζούσαν στην Αίγυπτο και στήριζαν και έπαιζαν έναν σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια του να δημιουργήσει μια «νέα Αίγυπτο» . Αποτέλεσμα ήταν οι Έλληνες της Αιγύπτου να μπορούν να «χρηματοδοτούν» την επανάσταση στην Πατρίδα και να ελευθερώνουν τους σκλάβους που έφταναν στην Αίγυπτο κ.α.

[2] Μερίδα μελετητών υποστηρίζει ότι η πρώτη προβολή έγινε στις 5 Νοεμβρίου 1896

[3] Μερίδα μελετητών υποστηρίζει ότι η   ταινία «Λάϊλα» του 1927 είναι η πρώτη  Αιγυπτιακή ταινία.

Δείτε παρακάτω το σπάνιο κινηματογραφικό υλικό από το φωτογραφικό αρχείο του Γιάννη Μελαχροινούδη.