Συνέντευξη με την κα Δέσποινα Τζόβα: Τεκμηριώνοντας την αρχιτεκτονική μνήμη του Ελληνισμού στο Κάιρο

Σε μια πόλη με μνήμες αιώνων και αρχιτεκτονικά στολίδια που αφηγούνται την ιστορία του Ελληνισμού της Αιγύπτου, η κα Δέσποινα Τζόβα, στέλεχος της Ελληνικής Πρεσβείας στο Κάιρο και μέλος της MONUMENTA, αποφάσισε να εκμεταλλευτεί δημιουργικά τον χρόνο της και καταπιάστηκε με πάθος, πραγματώνοντας ένα έργο που συμβάλλει καθοριστικά στην τεκμηρίωση και την προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου.

Από το 2025, η κα Τζόβα σε συνεργασία με τη MONUMENTA και με τη σύμφωνη γνώμη και την αρωγή της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου, υλοποιούν ένα σημαντικό ερευνητικό πρόγραμμα για την καταγραφή των ιστορικών κτηρίων που στεγάζουν φορείς, σωματεία και οργανισμούς του Ελληνισμού στην Αιγυπτιακή πρωτεύουσα.

Μέσα από την φωτογραφική τεκμηρίωση, τις συνεντεύξεις και την αρχειακή έρευνα, επιχειρείται η ανασύσταση της αρχιτεκτονικής και κοινωνικής ιστορίας των Ελληνικών παροικιών, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1960.

Το Κάιρο εκείνης της εποχής, μια κηπούπολη γεμάτη βίλες, αρχοντικά και ποικίλα αρχιτεκτονικά ρεύματα, από το νεοκλασικό και το αρτ νουβό έως το μπαουχάους και το αραμπέσκ, υπήρξε σκηνικό όπου η Ελληνική Παροικία άνθησε, δημιούργησε και άφησε ανεξίτηλα ίχνη.

Με αφορμή αυτή τη σημαντική πρωτοβουλία, η κα Δέσποινα Τζόβα μιλά στην ekkairo.org και το ΝΕΟ ΦΩΣ  για το έργο της, για τη σημασία της διατήρησης της αρχιτεκτονικής μνήμης του Καΐρου και για τη γοητευτική ιστορία των κτηρίων και των ανθρώπων που έγραψαν το δικό τους κεφάλαιο στην πορεία του Αιγυπτιώτη  Ελληνισμού.

Καταρχάς, να σας συγχαρούμε για την ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία και το μέχρι στιγμής έργο σας. Πώς ξεκίνησε για εσάς αυτό το γοητευτικό ταξίδι στην ιστορία του Ελληνισμού του Καΐρου; Τι ήταν εκείνο που σας παρακίνησε αρχικά;

Ευχαριστώ πολύ για την ευκαιρία να μιλήσω για την προσπάθεια που κάνω για την καταγραφή και τη φωτογραφική και αρχειακή τεκμηρίωση των κτιρίων και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της ΕΚΚ.

Να πω ότι βρίσκομαι στο Κάιρο τα τελευταία 5 χρόνια και ότι από την αρχή ένιωσα τη γοητεία της πόλης να με συνεπαίρνει. Το Κάιρο δεν είναι μια εύκολη πόλη για να ζεις λόγω της υπερβολικής κίνησης στους δρόμους, της φασαρίας και της πολυκοσμίας. Ωστόσο, από την αρχή των περιηγήσεών μου στην πόλη, προσπαθούσα να απομονώσω αυτά τα δυσάρεστα στοιχεία, και να επικεντρωθώ στις γειτονιές και στους ανθρώπους που κινούνται σε αυτές. Αυτό το πέτυχα σταδιακά και ειδικά όσον αφορά στα κτίρια, κοιτώντας προς τα πάνω, δηλαδή παρατηρώντας τα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία.

Όσον αφορά τα κτίρια της ΕΚΚ, δύο ήταν οι παράγοντες που με ώθησαν να ασχοληθώ: πρώτον η γνώση που αποκόμισα από το Μεταπτυχιακό μου στη «Δημόσια Ιστορία» και ιδιαίτερα η ενασχόληση με την ζώσα πολιτιστική κληρονομιά, και δεύτερον οι άνθρωποι της Ελληνικής Κοινότητας του Καϊρου. Για να γίνω πιο σαφής, η γνωριμία μου με μέλη του Προεδρείου της Κοινότητας με βοήθησε να καταλάβω τις δυσκολίες και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν στη διατήρηση και τη διαχείριση του τεράστιου πολιτισμικού αποθέματος που διαθέτει η Κοινότητα του Καΐρου. Λίγοι άνθρωποι, αλλά με γνώση και φιλότιμο συνεχίζουν το έργο σημαντικών προσωπικοτήτων που άφησαν το αποτύπωμά τους στο χώρο και τον χρόνο του ελληνισμού στην Αίγυπτο.

Ποια ήταν η πρώτη εντύπωση που σας άφησε το Κάιρο; Και πώς νιώσατε όταν, κατά τη διάρκεια της παραμονής σας, ανακαλύψατε το ισχυρό αποτύπωμα του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού στον χρόνο και στον χώρο της πόλης;

Το Κάιρο, όπως και η υπόλοιπη Αίγυπτος, όπως διαπίστωσα στην πορεία, ζητά κάτι από σένα για να σου ανοιχτούν. Σου ζητούν μια καθαρή ματιά, απαλλαγμένη από προκαταλήψεις και στερεοτυπικές αντιλήψεις. Το ίδιο και οι άνθρωποι που συναντάς. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε την οριενταλιστική αντίληψη που υπάρχει για τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Μια αντίληψη η οποία προέρχεται από το αποικιοκρατικό μοντέλο διαχείρισης για το κράτος, τη διοίκηση και τους ανθρώπους που ζουν στην περιοχή. Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός βρέθηκε εν μέσω αυτού του μοντέλου, το οποίο όμως δεν δημιούργησε, όπως αντίθετα έκαναν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί οι οποίοι είχαν σημαντικούς γεωστρατηγικούς λόγους να το κάνουν.

Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός άνθισε σταδιακά και πολυδύναμα κυρίως από το 1830 μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα. Σταδιακά, καθώς σταδιακή ήταν η εγκατάσταση ελληνικού πληθυσμού στην Αίγυπτο και πολυδύναμα καθώς οι εκάστοτε ευκαιρίες στο εργασιακό και οικονομικό περιβάλλον διαμόρφωναν το πληθυσμιακό φάσμα που εγκαθίσταται ανά περιοχή και τομέα δραστηριότητας.

Στο Κάιρο, το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της Αιγύπτου, ο ελληνισμός αν και προϋπήρχε της εποχής των Αγγλογάλλων, δηλαδή από την εποχή πριν την έλευση του Ναπολέοντα το 1798, αναπτύσσεται κυρίως μετά την οικονομική και αγροτική μεταρρύθμιση του Μωχάμεντ Άλη και ξεκινά μια έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα με άνοιγμα καταστημάτων, εμπορία αγροτικών προϊόντων, κυρίως βαμβάκι και καπνών, δημιουργία βιομηχανιών και κλωστοϋφαντουργιών. Παράλληλα, και ιδιαίτερα στο Κάιρο δημιουργείται μια μεσαία αστική τάξη που αποτελείται από εμποροϋπάλληλους, υπαλλήλους σε καταστήματα υπηρεσιών, οι οποίοι επιλέγουν να κατοικήσουν στο κέντρο της πόλης, στο  Wast el balad (Downtown Cairo), στο Bulaq, στη Shubra, στο Musqi και στην Ηλιούπολη.

Δεν είναι τυχαίο ότι η ΕΚΚ επέλεξε να χτίσει τον Κοινοτικό Ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης αλλά και τα σχολεία της σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονταν σε ανάπτυξη στα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ούαιώνα.

Αυτό που με γοήτευσε λοιπόν ήταν η ιστορία όπως αποτυπώνεται στον χώρο και τον χρόνο, δηλαδή η αρχιτεκτονική. Τα κτίρια είναι οι άνθρωποι που τα οραματίστηκαν, τα υλοποίησαν και τα διαχειρίζονται όλα αυτά τα χρόνια.

Μιλήστε μας για τη σχέση σας με τη MONUMENTA, αλλά και με την Ελληνική Κοινότητα Καΐρου, όταν μοιραστήκατε μαζί τους τα φιλόδοξα σχέδιά σας.

Το ενδιαφέρον μου για την σχέση του χώρου με τους ανθρώπους που τον κατοικούν νομίζω ξεκινά από αρκετά παλιά, ωστόσο σχετικά πρόσφατα άρχισα να σκέφτομαι ότι θα ήθελα κάπως να το καταγράψω αυτό. Τη MONUMENTA τη γνώριζα μέσα από τις δράσεις της στην Αθήνα και από κάποιους φίλους που είχαν δουλέψει στις καταγραφές κτιρίων που πραγματοποιεί. Έτσι πήρα την απόφαση να προσεγγίσω το Ιδρυτικό μέλος και Συντονίστρια της MONUMENTA κα Ειρήνη Γρατσία και να μάθω περισσότερα. Λόγω του ότι βρισκόμουν στο Κάιρο ήταν δύσκολο να συμμετέχω στις δράσεις καταγραφής στην Αθήνα και έτσι ξεπήδησε η ιδέα να προτείνω να κάνω μια φωτογραφική καταγραφή των κτιρίων της ΕΚΚ.

Η πρώτη μου σκέψη ήταν να ζητήσω από την Κοινότητα την άδεια να μπορώ να φωτογραφίσω τα κτίρια, καθώς όλα βρίσκονται σε χρήση. Συνάμα, δεν γνώριζα αν θα ήταν κάτι που θα την ενδιέφερε και σε ποιο βαθμό. Σε συνεργασία με την MONUMENTA ετοιμάσαμε μια επιστολή, η οποία έτυχε θερμής υποδοχής και αποδοχής από την Συνέλευση του Προεδρείου της ΕΚΚ. Η χαρά μου ήταν τεράστια όταν έλαβα όχι μόνο την άδεια για τη φωτογράφιση, αλλά κυρίως την υποστήριξη της Κοινότητας. Είναι για μένα τιμή να έχω τη συνεργασία και την φιλία αυτών των ανθρώπων.

Στην πορεία αυτού του εγχειρήματος, αντιμετωπίσατε δυσκολίες ή απρόσμενες προκλήσεις;

Ξεκίνησα λοιπόν την φωτογράφιση των κτιρίων αλλά και την αρχειακή έρευνα για αυτά. Στο αρχείο της Κοινότητας άρχισε να ανοίγεται μπροστά μου ένας κόσμος διαφορετικός, ο μαγικός κόσμος των αρχείων. Ο πλούτος του υλικού και η σημασία για την τεκμηρίωση είναι τεράστιος.

Τα κτίρια δεν είναι μόνο υλικό κεφάλαιο, αλλά αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες της εποχής τους και της πορείας των ανθρώπων που έζησαν, δούλεψαν σε αυτά και οι οποίοι τελικά διαμόρφωσαν το υπάρχον κτιριακό κεφάλαιο.

Σε μια εποχή οικονομικής άνθισης και διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στην Αίγυπτο, δημιουργείται μια αστική ελίτ η οποία αναζητά μοντέρνους τόπους κατοίκησης και διασκέδασης. Οι παλιές βίλες δεν εξυπηρετούν πλέον αυτόν τον σκοπό, ενώ τα νέα σύγχρονα διαμερίσματα, οι αίθουσες χορού και οι κινηματογράφοι αποτελούν σημεία επαφής της κοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων.

Για την ΕΚΚ όμως σημασία δεν έχει μόνο η κατοίκηση, αλλά η εκπαίδευση, η περίθαλψη και η κάλυψη των αναγκών θρησκευτικής λατρείας των μελών της. Γι΄ αυτό και η δημιουργία των σχολείων, του Νοσοκομείου και του Κοινοτικού Ναού αποτελούν κορυφαίες ιστορικές στιγμές. Διότι τα πρόσωπα ήταν αυτά που δημιούργησαν, ευεργέτες, δωρητές, αρχιτέκτονες και μηχανικοί.

Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζω νομίζω ότι είναι η μάχη με τον χρόνο… Επειδή εργάζομαι, όλη η ερευνητική διαδικασία περιορίζεται χρονικά στον ελεύθερο χρόνο μου και τις αργίες. Οπότε καταλαβαίνετε ότι είναι ένα προσωπικό στοίχημα.

Ποιο από τα κτήρια που έχετε καταγράψει μέχρι σήμερα σας έχει συγκινήσει περισσότερο και γιατί;

Με συγκινούν ιδιαίτερα τα κτίρια που συνδέονται με τους μεγάλους ευεργέτες της Κοινότητας και ιδιαίτερα τα σχολεία και το Νοσοκομείο. Η ιστορία του Αχιλλοπούλειου Παρθεναγωγείου και του Νοσοκομείου της Ελληνικής Κοινότητας, επίσης με δωρεά του «Ευάγγ. Αχιλλόπουλου», με συγκίνησαν, διότι αντικατοπτρίζουν το πάθος της ΕΚΚ να δημιουργήσει δομές κοινής ωφέλειας, να προσφέρει στα μέλη της και σε όλους τους Παροίκους δύο σπουδαία δημόσια αγαθά, την εκπαίδευση και την υγειονομική περίθαλψη.

Ποια είναι τα επόμενα βήματά σας; Σκέφτεστε να επεκτείνετε την έρευνα και στην Αλεξάνδρεια;

Καθώς η έρευνα και η τεκμηρίωση για τα κτίρια της ΕΚΚ επεκτείνεται και σε αυτά των συγχωνευθέντων Κοινοτήτων, δεν βλέπω, για την ώρα τουλάχιστον να μπορώ να επεκταθώ και στην Αλεξάνδρεια. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι οι εραστές της Αλεξάνδρειας και οι ερευνητές της είναι πολύ περισσότεροι από εκείνους του Καΐρου. Αφήνω το πεδίο σε εκείνους…

Αν μπορούσατε να περάσετε ένα μήνυμα στους νέους της ομογένειας για τη σημασία της μνήμης και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ποιο θα ήταν αυτό;

Φτάνουμε σε ένα πολύ σημαντικό ερώτημα η απάντηση του οποίου περιλαμβάνει έναν από τους στόχους της φιλόδοξης πρωτοβουλίας μου. Η γνωριμία των νέων με το παρελθόν, οικιστικό και ανθρωπογεωγραφικό της πόλης τους – Κάιρο, Ηλιούπολη, Σούμπρα, Ζεϊτούν, Ματαρία, και όποια άλλη περιοχή του ευρύτερου Καϊρου κατοικείται από Αιγυπτιώτες Έλληνες και τους απογόνους τους.

Η μνήμη απαιτεί ένα ή περισσότερα υποκείμενα για να διατηρηθεί και να καταγραφεί, ενώ τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, όπως και τα ιστορικά γεγονότα, αποκτούν διαφορετικό νόημα σε διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια. Η μνήμη δεν είναι στατική και πάγια αλλά προσδιορίζεται από τις ανάγκες του παρόντος. Η βιωμένη μνήμη περιλαμβάνει δράσεις της καθημερινότητας και εμπειρίες σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. Η αναπαράσταση του αστικού τοπίου περνά μέσα από το βιωμένο περιβάλλον.

Οι νεότερες γενιές και ειδικά η σημερινή γενιά των νέων της ομογένειας δεν ξέρω κατά πόσο είναι εξοικειωμένοι/ες με αυτές τις έννοιες ή αν συνειδητοποιούν την αξία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Στόχος είναι να γίνουν εκπαιδευτικές δράσεις στα σχολεία ώστε οι νέοι να γνωρίσουν κάποια από τα κτίρια και κυρίως να βγουν στο δρόμο με τα δελτία καταγραφής κτιρίων και να καταγράψουν ένα κτίριο στη γειτονιά τους. Να γίνουν δηλαδή οι ίδιοι φορείς της γνώσης.

Από την άλλη μεριά, οι παλαιότερες γενιές ως φορείς αυτής της μνήμης δεν γνωρίζουν την αξία που μπορεί να έχει η καταγραφή των αφηγήσεών τους για το παρελθόν. Σε αυτό το σημείο θέλω να απευθύνω πρόσκληση σε όσους από τους Πάροικους, αλλά και τους απανταχού Αιγυπτιώτες, επιθυμούν να καταθέσουν τις μαρτυρίες και τις αφηγήσεις τους για το βιωμένο αστικό τοπίο (σύνδεση των ανθρώπων με το μεταβαλλόμενο τοπίο και τις αναμνήσεις τους από αυτό), να επικοινωνήσουν μαζί μου.

Η θέαση της ιστορίας όπως αποτυπώνεται από τα ίδια τα μέλη της Κοινότητας μπορεί να αυξήσει το αίσθημα της εμπιστοσύνης και της συμπερίληψης. Μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις πληροφορίες και την ερμηνεία τους στο σήμερα μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία μιας ρεαλιστικότερης προοπτικής για το μέλλον.