Φ. Κοτσαμπόπουλος: Η μετακορoνοϊκή εποχή – «Όρα το μέλλον»

Πριν από μερικά χρόνια καλεσμένος σε ομιλία κάποιου φιλόσοφου-μελλοντολόγου απόρεσα με όσα τότε μας έλεγε για παγκοσμιοποίηση, μετακινήσεις πληθυσμών, big data κλπ. Τελικά είχε δίκιο. Στις μέρες του κορονοϊού κατακλυζόμαστε καθημερινά με πάμπολλα στοιχεία και σχετικές στατιστικές απ όλο τον κόσμο.

Πολλοί βλέπουν την πανδημία σαν μία μεγάλη ευκαιρία βιώσιμης βελτίωσης του κόσμου – σχεδόν πάντα με όσα έχουν στον νου τους οι οπαδοί των προοδευτικών και πράσινων ιδεών. Αλλά αυτό δεν θα συμβεί, επειδή απλά οι νόμοι της οικονομίας δεν μπορούν εύκολα να αγνοηθούν.

Γράφει ο Φαίδων – Μιχαήλ Kοτσαμπόπουλος Πρόεδρος του Γερμανοελληνικού Επιχειρηματικού Συνδέσμου (DHW)

Ο κορονοϊός κοστίζει τη ζωή σε αμέτρητα πολλούς ανθρώπους, αφήνει πίσω του πολλά προβλήματα υγείας και βυθίζει την παγκόσμια οικονομία σε μια σοβαρή ύφεση. Όμως, δεν είναι λίγοι οι προφήτες και οραματιστές που βλέπουν την κρίση σαν μια πολύ μεγάλη ευκαιρία για αποχαιρετισμό από την δήθεν τόσο επιβλαβή παγκοσμιοποίηση, για θεμελιώδη βελτίωση του συστήματος υγείας, για μια πιο ανθρώπινη οικονομία, με λίγα λόγια την ευκαιρία για έναν καλλίτερο κόσμο.

Κανείς ακόμη δεν ξέρει πόσο καιρό η πανδημία θα επηρεάζει την ζωή μας. Θα μπορούμε να μιλήσουμε για μετακορονοϊκή περίοδο μόνο όταν υπάρξει αποδεδειγμένη θεραπευτική αγωγή ή τουλάχιστον κάποιο αποτελεσματικό φάρμακο κατά του Covid-19. Σύμφωνα με τις εμπειρίες του ιατρικού κόσμου με τις πανδημίες προηγούμενων κορονοϊών (SARS, MERS, κλπ.) η πιθανότητα ευρέσεως κάποιου εμβολίου είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες. Φυσικά, ο κόσμος δεν θα είναι πλέον ο ίδιος όπως στο πέρασμα του χρόνου 2019/2020, όταν πιστεύαμε ότι ο κορονοϊός ήταν ένα κινεζικό πρόβλημα που θα έπρεπε να το λύσουν μόνοι τους.  Άραγε η ζωή μας θα είναι μελλοντικά πολύ διαφορετική;

Επ’ αυτού υπάρχουν πράγματι σοβαρές αμφιβολίες, όπως φαίνεται από προηγούμενα κοσμοϊστορικά γεγονότα. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 όλοι πίστευαν ότι ο κόσμος θα αλλάξει ριζικά; Ή μετά την πυρηνική καταστροφή στη Φουκουσίμα το 2011, δεν είχε ζητηθεί και προβλεφθεί η παγκόσμια παραίτηση από την πυρηνική ενέργεια; Είναι αλήθεια ότι τα πρότυπα ασφαλείας στην εναέρια κυκλοφορία έγιναν αυστηρότερα μετά το «9/11», αλλά αυτό δεν εμπόδισε την ισχυρή επέκτασή των αερομεταφορών. Πολλοί πυρηνικοί σταθμοί πράγματι έκλεισαν μετά τη Φουκουσίμα, αλλά πολλοί άλλοι έχουν τεθεί σε λειτουργία παγκοσμίως. Πολλά είναι λοιπόν τα επιχειρήματα που υποδηλώνουν ότι τίποτα δεν θα αλλάξει ουσιαστικά ούτε αυτή τη φορά.

Μία από τις σίγουρες αλλαγές όμως που επέφερε ο κορονοϊός είναι εκείνη της εξέλιξης της ψηφιοποίησης. Στο «homeoffice» πολλοί ανακαλύπτουν μέχρι πρότινος άγνωστες δυνατότητες επικοινωνίας, στο σχολείο το iPad αντικαθιστά τον μαυροπίνακα, τα εγγόνια διδάσκουν τους παππούδες πού μπορεί κανείς να συνομιλήσει και με εικόνα μέσω Skype. Πολλές κυβερνήσεις σκέπτονται οι εκλογές μελλοντικά να γίνονται εξ ολοκλήρου είτε με επιστολική ψήφο είτε ηλεκτρονικά (e-voting). Κάτι που και στην Ελλάδα συζητήθηκε τελευταία στα πλαίσια της εισαγωγής της ψήφου των αποδήμων Ελλήνων αλλά απέτυχε στην αρνητική στάση βασικά του ΚΚΕ. Αλλά όλα αυτά δεν είναι μια επανάσταση πληροφορικής που σχετίζεται αποκλειστικά με τον κορονοϊό. Αντιθέτως, πρόκειται για την επιτάχυνση εξελίξεων και μεταρρυθμίσεων υπό πίεση για κάτι που αναμενόταν ούτως ή άλλως. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα σχολεία, όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα  και μεγάλα τμήματα της δημόσιας υπηρεσίας.

Η ξαφνική διακοπή των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού κατέστησε σαφή δύο πράγματα: τον υψηλό βαθμό διεθνούς ολοκλήρωσης της οικονομίας μας και επίσης την ευαισθησία της σε διαταραχές. Αυτό θα οδηγήσει σίγουρα σε αλλαγές. Οι εταιρείες θα δημιουργήσουν και πάλι μεγαλύτερες αποθήκες και δεν θα βασίζονται σε όλα όσα είναι διαθέσιμα “just in time” με αεροπλάνο ή φορτηγό.

Ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας σε καμία περίπτωση δεν θα αντικατασταθεί από την οικονομική αυτάρκεια των εθνικών κρατών. Αυτό θα συνδεόταν με σημαντικές απώλειες στην ευημερία, ιδίως στις αναπτυσσόμενες και τις αναδυόμενες χώρες – και με σημαντικά υψηλότερο κόστος στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Όποιος μιλά για την απο-παγκοσμιοποίηση παραβλέπει επίσης μια πολύ σημαντική παράμετρο. Η Ευρώπη δεν έχει και δεν θα έχει τους εξειδικευμένους εκείνους εργαζόμενους π.χ. για την κατασκευή υφασμάτων ή εξαρτημάτων για αυτοκίνητα και μηχανήματα. Και η εκτεταμένη μετανάστευση θα φέρει άλλες δυσκολίες και μαζί της και άλλα κόστη.

Είναι πιθανό άγνωστοι μέχρι τώρα ιοί να εξαπλώνονται μελλοντικά συχνότερα σε όλο τον κόσμο. Αυτό σημαίνει εντατικοποίηση της έρευνας καθώς και επέκταση των ιατρικών ικανοτήτων. Η παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων σίγουρα αναδιοργανώνεται. Η Ευρώπη δεν είναι πλέον το φαρμακείο του κόσμου. Οι ευρωπαϊκές φαρμακευτικές εταιρείες προμηθεύονται βασικά δραστικά συστατικά σχεδόν αποκλειστικά από την Άπω Ανατολή. Αυτό δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα επιχειρηματικής επιδίωξης κέρδους, αλλά και πολιτικών κατευθυντήριων γραμμών. Η πίεση από τις κυβερνήσεις και τα ταμεία ασφάλισης υγείας για περιορισμό των τιμών των φαρμάκων οδήγησε σε μετεγκατάσταση της φαρμακοβιομηχανίας σε Ινδία και Κίνα.

Όπως είδαμε η εμπειρία με τον κορονοϊό οδήγησε στην επαναφορά της παραγωγής ορισμένων φαρμάκων σε ευρωπαϊκές χώρες ώστε να δημιουργηθούν και τα απαραίτητα αποθέματα όπως π.χ. με την πρώτη ύλη χλωροκίνης που παρήγγειλε ελληνική φαρμακευτική εταιρεία τελευταία ώρα από την Ινδία. Αυτή η αλλαγή πολιτικής θα εφαρμοσθεί από την βιομηχανία μόνο εάν το κράτος και οι ασφαλιστικοί φορείς αποφασίσουν να συμμετέχουν στη χρηματοδότηση.

Η κρίση τελικά είναι η ώρα της εκτελεστικής εξουσίας και όχι μόνο – το κράτος γίνεται ξαφνικά και αναγκαστικά ο αποφασιστικός παίκτης. Οι «ομπρέλες διάσωσης» για τις επιχειρήσεις δεν μπορούν να οργανωθούν ιδιωτικά. Τα αναγκαία υπέρογκα δάνεια δεν μπορούν παρά να εγγυηθούν από το κράτος και τις κεντρικές τράπεζες. Τις επόμενες δεκαετίες, το κράτος θα πρέπει πρώτα να προσπαθήσει να μειώσει το επιπλέον χρέος που συσσωρεύει τώρα για καλό σκοπό. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα κράτη δεν θα έχουν τα μέσα να κατευθύνουν την παραγωγή μέσω οικονομικών κινήτρων, για παράδειγμα προς την κατεύθυνση της οικολογικής αναδιάρθρωσης. Φυσικά, το κράτος μπορεί να επιβάλει ό,τι πιστεύει ότι είναι σωστό μέσω διοικητικών παρεμβάσεων. Αλλά για να το κάνει αυτό, θα πρέπει να μετατρέψει τη ρυθμιζόμενη από το κράτος και ελεγχόμενη φιλελεύθερη οικονομία της αγοράς σε μια αποκλειστικά σοσιαλιστικού τύπου κρατική οικονομία με αντίστοιχες αρνητικές συνέπειες για την αποτελεσματικότητα και την ανταγωνιστικότητα. Και επειδή το κράτος δεν υπήρξε ποτέ ο καλλίτερος επιχειρηματίας – ούτε αυτό θα γίνει στην μετακορονοϊκή εποχή.

Εργαζόμενοι και εργοδότες αντέδρασαν με ευελιξία και δημιουργικότητα στους διάφορους περιορισμούς από τα μέσα Μαρτίου. Το «homeoffice» έχει γίνει ένας νέος χώρος εργασίας για πολλούς εργαζόμενους. Αυτό δεν θα οδηγήσει τους λαούς να γίνουν μελλοντικά εργαζόμενοι σπιτάνθρωποι. Και αυτό επειδή τίποτα δεν μπορεί να παραχθεί, να επισκευαστεί ή να λειτουργήσει στο σούπερ μάρκετ από το σπιτικό μας σαλόνι ή την σπιτική μας κουζίνα. Κι εκείνο που είναι ακόμη πιο σημαντικό: το «teamwork», δηλ. η ομαδική εργασία στην οθόνη, δεν μπορεί να αποτελεί μια μόνιμη λύση, και σίγουρα καμία παραγωγική. Η τηλεδιάσκεψη είναι χρήσιμη όταν μια συνάντηση πρόσωπο με πρόσωπο δεν είναι δυνατή. Είναι πολύ πιθανό να εφαρμοσθούν περιστασιακά σύντομες διασκέψεις μέσω βίντεο στο μέλλον, εξοικονομώντας έτσι χρόνο από πολύωρες μετακινήσεις. Ωστόσο, ο διάλογος στην οθόνη δεν μπορεί να αντικαταστήσει τις προσωπικές συναντήσεις μακροπρόθεσμα. Μετά από έξι εβδομάδες περιορισμού, οι εμπλεκόμενοι εξακολουθούν να γνωρίζουν ο ένας τον άλλον προσωπικά. Αυτό λογικά θα γίνει όμως δύσκολο όταν θα προστίθενται νέοι συνομιλητές και συνάδελφοι. Έτσι, τα meetings και οι συνδιασκέψεις με φυσική παρουσία των συμμετεχόντων δεν θα πάψουν να υπάρχουν και στην μετακορονοϊκή εποχή.

Από πράσινη-ιδεολογική άποψη, μπορεί να είναι δελεαστική η προοπτική των ακινητοποιημένων στόλων αεροσκαφών που δεν απογειώνονται πλέον τόσο συχνά όπως παλαιότερα. Ωστόσο, αυτή η ελπίδα ή υπόθεση δεν είναι ρεαλιστική. Οι άνθρωποι τείναν πάντοτε και σε όλες τις εποχές να ταξιδεύουν σε χώρες κοντινές ή μακρινές είτε για οικονομικούς / επιχειρηματικούς λόγους είτε για να συναντηθούν με άλλους είτε και μόνο για να ανακαλύψουν άγνωστες περιοχές, χώρες και πολιτισμούς. Επομένως, το αεροσκάφος θα παίξει σύντομα ξανά σημαντικό ρόλο στην ζωή μας. Ωστόσο, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι οι έλεγχοι ασφαλείας θα επεκταθούν ώστε να περιλαμβάνουν έναν γρήγορο έλεγχο υγείας. Οι επιβάτες θα δεχθούν και αυτό με μισή κατανόηση και μισή γκρίνια, όπως ακριβώς δέχτηκαν τα αυστηρότερα μέτρα ασφαλείας μετά το «9/11». Φυσικά, όπως μετά από κάθε ύφεση, πολλές εταιρείες θα προσπαθήσουν πρώτα να εξοικονομήσουν έξοδα πτήσης και ταξιδιού. Αλλά αυτό δεν θα διαρκέσει πολύ. Μόλις η οικονομία επιστρέψει σε κανονική τροχιά, ο τουρισμός θα αυξηθεί και πάλι έντονα – με ό,τι κυλάει, κολυμπάει και πετάει. Εκείνο όμως που κατά πάσαν πιθανότητα θα αλλάξει σύντομα είναι ο ρόλος του υδρογόνου σαν φορέας καθαρής ενέργειας εφόσον στην εποχή της πανδημίας η μόλυνση του περιβάλλοντος οπισθοχώρησε σημαντικά από την μείωση κατανάλωσης βενζίνης και πετρελαίου. Ήδη μεγάλα κρουαζερόπλοια κινούνται με υδρογόνο. Άρα σύντομα θα ακολουθήσουν αεροπλάνα και αυτοκίνητα.

Για να μετριάσει τις οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της πανδημίας, ο ρόλος του κράτους βρίσκεται όσο ποτέ και πάλι στο επίκεντρο. Αυτό ωθεί πολλούς κρατικιστές πολιτικούς, δημοσιογράφους και προφήτες να ζητούν θεμελιώδεις αλλαγές όπως την διάσωση του κλίματος σε βάρος της οικονομίας, την επέκταση των κοινωνικών υπηρεσιών, την ακόμη υψηλότερη επιδότηση του πολιτισμού, περισσότερη κυβερνητική παρέμβαση σε όλα τα επίπεδα. Αυτό όμως δεν μπορεί παρά να χρηματοδοτηθεί μέσω υψηλότερων φόρων και δασμών, δηλαδή μέσω ακόμη περισσότερης αναδιανομής.

Ωστόσο, οι νόμοι της ελεύθερης οικονομίας δεν μπορούν να παραβιαστούν, όπως έχουν καταδείξει όλα τα μέχρι τώρα πειράματα με «νέα» οικονομικά συστήματα. Η αρχή «τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα» είναι άνοση σε οποιονδήποτε ιό. Πάνω απ ‘όλα, δεν θα υπάρξουν «νέοι άνθρωποι». Ο μέσος ευρωπαίος πολίτης δεν είναι ένας παγωμένος και παθιασμένος καπιταλιστής, αλλά αποδίδει μεγάλη σημασία στο γεγονός ότι οι προσπάθειες και η εργασία του  αποδίδουν ουσιαστικά – και προτίστως σ΄αυτόν. Αυτό δεν είναι ούτε ιδεολογικό ούτε εξτρεμιστικό, αλλά σκέφτεται ρεαλιστικά πρώτα απ’ όλα για τις επιπτώσεις που θα έχουν πολιτικές αποφάσεις στον εαυτό του και στην οικογένειά του. Δεν είναι καθαρόαιμος εγωϊστής, αλλά δείχνει αλληλεγγύη απέναντι σε ανθρώπους που είναι κοντά του παρά σε οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα. Σκέφτεται ήδη για το μέλλον, αλλά ενδιαφέρεται περισσότερο για τα προβλήματα του παρόντος και την λύση τους. Δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την πολιτική και σενάρια μέλλοντος, αλλά θέλει ένα πράγμα πάνω απ’ όλα: να κυβερνάται λογικά και αποτελεσματικά. Ο κανονικός Ευρωπαίος πολίτης της μετακορονοϊκής εποχής δεν θα είναι άλλος από εκείνον των αρχών του 2020.

Επομένως, η πρόβλεψη είναι αρκετά τολμηρή: Στην μετακορονοϊκή εποχή πολλά θα είναι κάπως διαφορετικά, αλλά δεν θα είναι όλα εντελώς διαφορετικά.

*όρα το μέλλον – πρόσεχε το μέλλον. Περίανδρος ο Κορίνθιος, εκ των 7 σοφών.